(The Observer, Καθημερινή, 14/6/2009)
David Aaronovitch: Voodoo Histories - The Role of Conspiracy Theory in Shaping Modern History, εκδ. Jonathan Cape, σελ. 368
Οι πιστοί οπαδοί της άποψης ότι η CIA δολοφόνησε τον Κένεντι ή ότι οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκαν από Ισραηλινούς πράκτορες δεν πρόκειται να αλλάξουν γνώμη διαβάζοντας το βιβλίο «Voodoo Histories». Και δεν θα φταίει ο συγγραφέας. Η εξαντλητική μελέτη του Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς χτυπάει θανάσιμα αυτές και άλλες δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας.
Όμως ο Ααρόνοβιτς είναι αρθρογράφος των Τάιμς. Στην κοσμογραφία της συνωμοσίας, αυτό σημαίνει ότι είναι «καμένη» πηγή, ένας συνεργός στη μεγάλη απάτη. Το γεγονός ότι ένας βιβλιοκριτικός σε μια άλλη εφημερίδα του κατεστημένου μπορεί να αποφανθεί ότι ο Ααρόνοβιτς έχει δίκιο, απλώς θα επιβεβαιώσει την ύπαρξη ενδοσυνεννόησης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Κατ' αυτή την έννοια, η συνωμοσιολογία είναι ένα είδος θρησκείας, η πίστη σε μια ανώτερης τάξης αλήθεια που υπερβαίνει τις αποδείξεις.
Ενώ οι αποφασισμένοι συνωμοσιολόγοι είναι χαμένη υπόθεση, το «Voodoo Histories» θα είναι αρκετά πειστικό για τους συνήθεις σκεπτικιστές. Όποιος είδε με δυσπιστία τον τυχαίο χαρακτήρα του θανάτου της πριγκίπισσας Νταϊάνας, θα δει αυτή τη διάθεσή του να αμβλύνεται από τον καυστικό ορθολογισμό του Ααρόνοβιτς. Ο σκεπτικισμός, υπενθυμίζει στους αναγνώστες του, είναι ένα μαχαίρι που πρέπει να κόβει κι απ’ τις δύο μεριές. Αν φαίνεται απίθανο τα μέλη μιας μικρής ομάδας τρομοκρατών να πέρασαν απαρατήρητα από τον τεράστιο μηχανισμό των αμερικανικών υπηρεσιών ασφάλειας και να κατάφεραν να ρίξουν τα αεροπλάνα τους πάνω στους Δίδυμους Πύργους, πόσο πιο πιθανή μπορεί να είναι μια διαφορετική δυνατότητα; Μια επίσημη συνωμοσία θα έπρεπε να στρατολογήσει χιλιάδες πρόθυμους (και ανήθικους) δημόσιους λειτουργούς και να εκφοβίσει χιλιάδες μάρτυρες ώστε να μη μιλήσουν.
Έπειτα είναι και το κόστος. Η προσπάθεια και τα έξοδα που θα απαιτούνταν για να συντηρηθεί επί 4Ο χρόνια το μυστικό της «ανύπαρκτης» αποστολής του Apollo 11, θα ξεπερνούσε σίγουρα το κόστος ενός πραγματικού ταξιδιού ανθρώπων στη Σελήνη. Αν οι θεωρητικοί συνωμοσίας είχαν δίκιο, θα υπήρχε ένα μυστικό κονδύλι στον προϋπολογισμό των ΗΠΑ κάθε χρόνο ώστε να πληρώνονται για να μη μιλήσουν οι συνταξιοδοτούμενοι μηχανικοί της NASA. Συχνά ο συγγραφέας διανθίζει την αφήγησή του με χιούμορ, με έναν οξύ σαρκασμό που ελάχιστα κρύβει την περιφρόνησή του για την ανθρώπινη ροπή προς τη βλακεία. Όταν καταρρακώνει κάποιο απίθανο παραμύθι για το Άγιο Δισκοπότηρο, π.χ., δεν μπορεί να αντισταθεί στο αθεϊστικό σχόλιο ότι «όταν τμήματα της επίσημης εκκλησίας εξακολουθούν να διατρανώνουν την πίστη τους σε αγίους, θαύματα και φαντάσματα, στη μετατροπή του κρασιού και του ψωμιού σε αίμα και σώμα του Κυρίου, τέτοιες θεωρίες δεν μοιάζουν και τόσο παρατραβηγμένες».
Το ζήτημα όμως της απόστασης ανάμεσα στη θρησκευτική διδασκαλία και τη βλακώδη παράνοια είναι σημαντικό. Ο Ααρόνοβιτς προσπαθεί εξαρχής να το προσπεράσει με μια ταξινόμηση των θεωριών συνωμοσίας που αποκλείει τις μεγάλες θρησκείες. Δεν αποφεύγει όμως την παγίδα να εξετάζει μεγάλης σημασίας ιστορικές αμφισβητήσεις δίπλα δίπλα με ανοησίες της ποπ κουλτούρας. Οι «στημένες» δίκες της Μόσχας της δεκαετίας του '30 είναι σίγουρα διαφορετικής τάξεως θέμα από το ερώτημα, αν η Μέριλιν Μονρόε δολοφονήθηκε με ένα μυστικής συστάσεως διάλυμα.
Ακόμα πιο τοξική από τα κακεντρεχή κουτσομπολιά είναι η εγγενής πεποίθηση των θεωρητικών συνωμοσίας ότι η πολιτική γενικά είναι αδίστακτα παραπλανητική· ότι η διαταγή για εξαπάτηση έρχεται από μια κρυφή πηγή· ότι τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία· ότι κάποιος κινεί τα νήματα. Είναι μια μηδενιστική θέαση του δημόσιου βίου που βλέπει τη δημοκρατία σαν μια αφελή αυταπάτη και ρέπει προς τον πολιτικό εξτρεμισμό. Η έρευνα του Ααρόνοβιτς αποκαλύπτει μια επικάλυψη επιχειρηματολογίας και προσώπων ανάμεσα στην κοινότητα των θεωρητικών συνωμοσίας και την άκρα δεξιά.
Αν τριγυρίσεις λίγο ανάμεσα στις διανοητικές αποσκευές πολλών παρανοϊκών δεν θα αργήσεις να βρεις τη διαβεβαίωση ότι οι Εβραίοι είναι πίσω από όλα. Ωστόσο, το ταξίδι από την ουφολογία μέχρι το Mein Kampf δεν είναι αναπόφευκτο. Οι περισσότεροι θεωρητικοί συνωμοσίας που καταγράφει ο Ααρόνοβιτς δεν είναι παρά δυσλειτουργικοί φαντασιόπληκτοι, που ωθούνται από το τρίπτυχο «δόξα, χρήμα, βλακεία». Η εμμονή τους με το κρυμμένο νόημα των γεγονότων αντανακλά τον καταπιεσμένο φόβο ότι η δική τους ζωή δεν έχει νόημα. Τους αγχώνει η ακαταστασία της αλήθειας και προτιμούν να πιστεύουν σε μια πανέξυπνη, κακόβουλη κυβέρνηση παρά σε μια κυβέρνηση ανοργάνωτη και αδιάφορη. Ο Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς, αντίθετα, δεν φοβάται να κοιτάξει κατάματα την αλήθεια και να την αποκαλέσει βαρετή. Και ενώ αυτό πιθανώς καθιστά το Voodoo Histories πολύ χρήσιμο βιβλίο, δεν το κάνει πάντα συναρπαστικό.
Ιστορίες δυσφημιστικές
Ο Ααρόνοβιτς σπάνια επισημαίνει τη διαφορά κλίμακας, καθώς επιτίθεται ανελέητα στην ανοησία. Σχεδόν νιώθεις λύπη για μερικούς μικροψεύτες, που τους εκθέτει να περιφέρουν τις λαθρόβιες ιστορίες τους πάνω στο φτωχό όχημα μιας ιστοσελίδας. Αν και o συγγραφέας έχει δίκιο όταν υποστηρίζει πως το να διαδίδεις ψέματα για μεγάλα γεγονότα δεν είναι έγκλημα χωρίς θύματα. Σε προσωπικό επίπεδο, οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας περιλαμβάνουν φοβερές δυσφημίσεις. Μπορεί να μη γουστάρεις να βρεθείς κλεισμένος μέσα σε σταματημένο ασανσέρ με τον δούκα του Εδιμβούργου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δολοφόνησε εν ψυχρώ τη νύφη του.
Όμως ο Ααρόνοβιτς είναι αρθρογράφος των Τάιμς. Στην κοσμογραφία της συνωμοσίας, αυτό σημαίνει ότι είναι «καμένη» πηγή, ένας συνεργός στη μεγάλη απάτη. Το γεγονός ότι ένας βιβλιοκριτικός σε μια άλλη εφημερίδα του κατεστημένου μπορεί να αποφανθεί ότι ο Ααρόνοβιτς έχει δίκιο, απλώς θα επιβεβαιώσει την ύπαρξη ενδοσυνεννόησης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Κατ' αυτή την έννοια, η συνωμοσιολογία είναι ένα είδος θρησκείας, η πίστη σε μια ανώτερης τάξης αλήθεια που υπερβαίνει τις αποδείξεις.
Ενώ οι αποφασισμένοι συνωμοσιολόγοι είναι χαμένη υπόθεση, το «Voodoo Histories» θα είναι αρκετά πειστικό για τους συνήθεις σκεπτικιστές. Όποιος είδε με δυσπιστία τον τυχαίο χαρακτήρα του θανάτου της πριγκίπισσας Νταϊάνας, θα δει αυτή τη διάθεσή του να αμβλύνεται από τον καυστικό ορθολογισμό του Ααρόνοβιτς. Ο σκεπτικισμός, υπενθυμίζει στους αναγνώστες του, είναι ένα μαχαίρι που πρέπει να κόβει κι απ’ τις δύο μεριές. Αν φαίνεται απίθανο τα μέλη μιας μικρής ομάδας τρομοκρατών να πέρασαν απαρατήρητα από τον τεράστιο μηχανισμό των αμερικανικών υπηρεσιών ασφάλειας και να κατάφεραν να ρίξουν τα αεροπλάνα τους πάνω στους Δίδυμους Πύργους, πόσο πιο πιθανή μπορεί να είναι μια διαφορετική δυνατότητα; Μια επίσημη συνωμοσία θα έπρεπε να στρατολογήσει χιλιάδες πρόθυμους (και ανήθικους) δημόσιους λειτουργούς και να εκφοβίσει χιλιάδες μάρτυρες ώστε να μη μιλήσουν.Έπειτα είναι και το κόστος. Η προσπάθεια και τα έξοδα που θα απαιτούνταν για να συντηρηθεί επί 4Ο χρόνια το μυστικό της «ανύπαρκτης» αποστολής του Apollo 11, θα ξεπερνούσε σίγουρα το κόστος ενός πραγματικού ταξιδιού ανθρώπων στη Σελήνη. Αν οι θεωρητικοί συνωμοσίας είχαν δίκιο, θα υπήρχε ένα μυστικό κονδύλι στον προϋπολογισμό των ΗΠΑ κάθε χρόνο ώστε να πληρώνονται για να μη μιλήσουν οι συνταξιοδοτούμενοι μηχανικοί της NASA. Συχνά ο συγγραφέας διανθίζει την αφήγησή του με χιούμορ, με έναν οξύ σαρκασμό που ελάχιστα κρύβει την περιφρόνησή του για την ανθρώπινη ροπή προς τη βλακεία. Όταν καταρρακώνει κάποιο απίθανο παραμύθι για το Άγιο Δισκοπότηρο, π.χ., δεν μπορεί να αντισταθεί στο αθεϊστικό σχόλιο ότι «όταν τμήματα της επίσημης εκκλησίας εξακολουθούν να διατρανώνουν την πίστη τους σε αγίους, θαύματα και φαντάσματα, στη μετατροπή του κρασιού και του ψωμιού σε αίμα και σώμα του Κυρίου, τέτοιες θεωρίες δεν μοιάζουν και τόσο παρατραβηγμένες».
Το ζήτημα όμως της απόστασης ανάμεσα στη θρησκευτική διδασκαλία και τη βλακώδη παράνοια είναι σημαντικό. Ο Ααρόνοβιτς προσπαθεί εξαρχής να το προσπεράσει με μια ταξινόμηση των θεωριών συνωμοσίας που αποκλείει τις μεγάλες θρησκείες. Δεν αποφεύγει όμως την παγίδα να εξετάζει μεγάλης σημασίας ιστορικές αμφισβητήσεις δίπλα δίπλα με ανοησίες της ποπ κουλτούρας. Οι «στημένες» δίκες της Μόσχας της δεκαετίας του '30 είναι σίγουρα διαφορετικής τάξεως θέμα από το ερώτημα, αν η Μέριλιν Μονρόε δολοφονήθηκε με ένα μυστικής συστάσεως διάλυμα.
Ακόμα πιο τοξική από τα κακεντρεχή κουτσομπολιά είναι η εγγενής πεποίθηση των θεωρητικών συνωμοσίας ότι η πολιτική γενικά είναι αδίστακτα παραπλανητική· ότι η διαταγή για εξαπάτηση έρχεται από μια κρυφή πηγή· ότι τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία· ότι κάποιος κινεί τα νήματα. Είναι μια μηδενιστική θέαση του δημόσιου βίου που βλέπει τη δημοκρατία σαν μια αφελή αυταπάτη και ρέπει προς τον πολιτικό εξτρεμισμό. Η έρευνα του Ααρόνοβιτς αποκαλύπτει μια επικάλυψη επιχειρηματολογίας και προσώπων ανάμεσα στην κοινότητα των θεωρητικών συνωμοσίας και την άκρα δεξιά.
Αν τριγυρίσεις λίγο ανάμεσα στις διανοητικές αποσκευές πολλών παρανοϊκών δεν θα αργήσεις να βρεις τη διαβεβαίωση ότι οι Εβραίοι είναι πίσω από όλα. Ωστόσο, το ταξίδι από την ουφολογία μέχρι το Mein Kampf δεν είναι αναπόφευκτο. Οι περισσότεροι θεωρητικοί συνωμοσίας που καταγράφει ο Ααρόνοβιτς δεν είναι παρά δυσλειτουργικοί φαντασιόπληκτοι, που ωθούνται από το τρίπτυχο «δόξα, χρήμα, βλακεία». Η εμμονή τους με το κρυμμένο νόημα των γεγονότων αντανακλά τον καταπιεσμένο φόβο ότι η δική τους ζωή δεν έχει νόημα. Τους αγχώνει η ακαταστασία της αλήθειας και προτιμούν να πιστεύουν σε μια πανέξυπνη, κακόβουλη κυβέρνηση παρά σε μια κυβέρνηση ανοργάνωτη και αδιάφορη. Ο Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς, αντίθετα, δεν φοβάται να κοιτάξει κατάματα την αλήθεια και να την αποκαλέσει βαρετή. Και ενώ αυτό πιθανώς καθιστά το Voodoo Histories πολύ χρήσιμο βιβλίο, δεν το κάνει πάντα συναρπαστικό.
Ιστορίες δυσφημιστικές
Ο Ααρόνοβιτς σπάνια επισημαίνει τη διαφορά κλίμακας, καθώς επιτίθεται ανελέητα στην ανοησία. Σχεδόν νιώθεις λύπη για μερικούς μικροψεύτες, που τους εκθέτει να περιφέρουν τις λαθρόβιες ιστορίες τους πάνω στο φτωχό όχημα μιας ιστοσελίδας. Αν και o συγγραφέας έχει δίκιο όταν υποστηρίζει πως το να διαδίδεις ψέματα για μεγάλα γεγονότα δεν είναι έγκλημα χωρίς θύματα. Σε προσωπικό επίπεδο, οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας περιλαμβάνουν φοβερές δυσφημίσεις. Μπορεί να μη γουστάρεις να βρεθείς κλεισμένος μέσα σε σταματημένο ασανσέρ με τον δούκα του Εδιμβούργου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δολοφόνησε εν ψυχρώ τη νύφη του.