Ο Άρχοντας των Μυγών
της Σώτης Τριανταφύλλου, athensvoice.gr, 6/2/2013
Το κεντρικό θέμα του “Άρχοντα των μυγών” είναι η σύγκρουση ανάμεσα στα ανθρώπινα έκστικτα και στον πολιτισμό, ανάμεσα στον πειρασμό της αγριότητας και στην έννομη ζωή της κοινότητας, ανάμεσα στην επιθυμία της απόλυτης εξουσίας και τη δημοκρατία. Ο Γουίλιαμ Γκόλντιγκ μιλάει για μας, γι’ αυτή τη διαλυμένη χώρα όπου ο ορθολογισμός και η ηθική παραμερίζονται βιαίως και όπου γονείς νεαρών τρομοκρατών δεν αναλαμβάνουν ευθύνες για την ανατροφή των παιδιών τους. Μεγάλοι και μικροί επιδεικνύουν τις ίδιες ψυχικές διαταραχές, την ίδια κοινωνική απαιδευσία – είμαστε ένα έρημο νησί, παραδομένο σε παιδιά και σε παιδαριώδεις ηλικιωμένους.
Τα “παιδιά” του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ συγκροτούν μια ξεχωριστή κοινότητα στο έρημο νησί: αναδεικνύουν τυραννικούς ηγέτες -επαναλαμβάνοντας και προεκτείνοντας τα πρότυπα της επίσημης κοινωνίας των ενηλίκων- προβαίνουν σε καταμερισμό εργασίας και τοποθετούν στόχους επιβίωσης. Όπως σε όλες τις ιεραρχημένες κοινότητες, υπάρχει ένας κύκλος εξουσίας, λυσσαλέοι συσχετισμοί δυνάμεων, απόβλητοι και εχθροί. Και καθώς λείπει παντελώς η καθοδήγηση εκ μέρους των ενηλίκων, τα παιδιά ολισθαίνουν σε μορφές συμπεριφοράς που εναρμονίζονται με το φυσικό –όχι με το πολιτισμένο– περιβάλλον· παρατηρείται επιστροφή στη “φυλή”, στα έθιμα και στις τελετουργίες των πρωτόγονων της ζούγκλας. Σύντομα, τα παιδιά βάφουν τα πρόσωπά τους με αλλόκοτα χρώματα και κάνουν θυσίες σε κάποιο υποτιθέμενο τέρας που κατοικεί στο δάσος. Αναπόφευκτα, η ομάδα διασπάται, πολλά από τα παιδιά καταλαμβάνονται από νοσηρές φαντασιώσεις, θανατολαγνεία, δίψα για αίμα· μερικά νιώθουν ενοχή για τη φονική τους φρενίτιδα, για τα βάναυσα παιχνίδια και την αιματοχυσία.
Η ελληνική κοινωνία έχει δείξει ανοχή και συμπάθεια στη βία. Τα επιχειρήματα βασίζονται κυρίως στην άγνοια, σε μια πρόχειρη συναισθηματική αντίδραση (“Βία στη βία της εξουσίας!”) ή σε μια εκδήλωση λαϊκισμού, στο γνώριμο argumentum ad populum: «Αφού το κράτος μάς φέρεται αδίκως, έχουμε κάθε δικαίωμα βίαιης απόκρισης». Ο λαός έχει πάντα δίκιο – πλην όμως, στον «λαό» αναφέρονταν ανέκαθεν οι φασίστες· στον λαό αναφέρονται ακόμα όλοι όσοι πράττουν κάτι ανήθικο. Η Ελλάδα εκτρέφει τρομοκρατία για μια σειρά λόγους: είναι, όπως το νησί του «Άρχοντα των μυγών», μια κοινωνία ουσιαστικά απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, με νοοτροπία «νησιού», με σύμπλεγμα ανωτερότητας/κατωτερότητας και με την ιδέα ότι αποτελεί παγκόσμια εξαίρεση. Είναι μια χώρα που διεκδικεί πολιτισμική, ηθική και ιδεολογική ιδιαιτερότητα. Στην πραγματικότητα, όπως συμβαίνει στα μεταφορικά «νησιά», πρόκειται για στενοκεφαλιά, άγνοια και εχθρότητα προς οτιδήποτε απειλεί τον τοπικό τρόπο ζωής – πρόκειται για φόβο και μοναξιά.
Όπως οι νεαροί ήρωες του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ, είμαστε επιρρεπείς στην επινόηση εχθρών, στην επανάληψη πρωταρχικών μορφών συμπεριφοράς (εκδίκηση, τιμωρία) – είμαστε ικανοί για κανιβαλισμό. Η οικογένεια και το σχολείο δεν φαίνονται ούτε να θέλουν, ούτε να μπορούν, να τιθασεύσουν αυτές τις αιμοβόρες ροπές – αντιθέτως, σε πλείστες περιπτώσεις, οι κληρονομημένες ιδέες (οι ιδέες που έχουν υιοθετηθεί χωρίς σκέψη από γενιά σε γενιά) και τα ψυχικά ελαττώματα (μοχθηρία, μνησικακία, φθόνος, εμμονική παραβίαση του νόμου) αναβαθμίζονται σε επανασταστική στάση, σε ηρωισμό. Τα ποινικά αδικήματα συγχέονται είτε με μια νεφελώδη ιδέα περί κοινωνικής επανάστασης, είτε με μια νεανική έκρηξη που εκλαμβάνεται ως «φυσική» και η οποία συχνά επιβραβεύεται. Οι νόμοι καταργούνται – και επειδή καταργούνται, όταν εφαρμόζονται, παραμορφώνονται: το κράτος εκδικείται για την ίδια του την ανημπόρια και απουσία.
Έτσι, ενώ επί 35 χρόνια, αναρχοφασίστες, ληστοφασίστες και χούλιγκανς ήταν, περιέργως, οι συνηθισμένοι γνωστοί-άγνωστοι, ξαφνικά, το κράτος αποφάσισε να τους τσακίσει. Η αδράνεια, η ένοχη ανεκτικότητα, η χρόνια μη εφαρμογή του νόμου έχει δύο βασικές συνέπειες: πρώτη είναι η επικράτηση ανομίας, αναρχίας και χάους· η δεύτερη είναι η όψιμη επίδειξη δύναμης που, όχι σπάνια, εκτυλίσσεται με υπέρβαση του νόμου ο οποίος, επιτέλους, υποτίθεται ότι εφαρμόζεται.
Στην Ελλάδα έχουμε σοβαρό πρόβλημα παιδαγωγικής: την αυταρχική εκπαίδευση διαδέχτηκε η αριστερο-αναρχική κατά την οποία το παιδί αντιμετωπίζεται ως θύμα του «σάπιου» κόσμου. Αυτή η κυρίαρχη παιδαγωγική δημιουργεί σύγχυση: ενώ από τη μία πλευρά προτρέπει στην αναγκαστική συμφιλίωση (μέσω της πολιτικής ορθότητας), παραλλήλως δεν αποκλείει την αναγκαιότητα της καταστροφής. Απορώ πώς οι άνθρωποι που πιστεύουν σ’ αυτή τη σαπίλα φέρνουν παιδιά στον κόσμο. Τα φέρνουν άραγε για να γίνουν δυστυχισμένα σαν τους ίδιους; Τα φέρνουν για να βάλουν τη φωτιά που δεν έβαλαν εκείνοι; Έτσι κι αλλιώς, το να μεγαλώνεις και να εκπαιδεύεις παιδιά εμφυσώντας τους το μίσος για την κοινωνία, μου φαίνεται διαστροφή: ο ανθρωπος είναι ον που, όταν γεννιέται, δεν είναι έτοιμο να ζήσει αυτόνομο – για πολλά χρόνια χρειάζεται τη βοήθεια των ενηλίκων· χρειάζεται γονείς, δασκάλους, διάφορους ανθρώπους που να παίζουν διαφορετικούς ρόλους – όχι να απουσιάζουν ή να ταυτίζονται με τους άρχοντες των μυγών.
Το πτώμα των νόμων
Ο «Άρχοντας των Μυγών» είναι ένα από τα μυθιστορήματα που διαβάζουν τα παιδιά του αγγλόφωνου κόσμου στην πορεία τους για την ενηλικίωση, μαζί με τον «Φύλακα στη Σίκαλη» και το «Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλυν». Και είτε ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ μας αρέσει είτε όχι, είναι σίγουρο πως αυτά τα μυθιστορήματα μπορούν να διαβαστούν με κλειστά μάτια. Απλούστατα, γιατί εκείνοι ξέρουν από λογοτεχνία: κι εμείς ξέρουμε, αλλά λιγότερο.
Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται σε ένα
μικρό νησί του Ειρηνικού· ένα είδος παραδείσου για τα μπαρουτοκαπνισμένα
παιδιά της εμπόλεμης Βρετανίας, των οποίων τα κόκκαλα τρίζουν από τη
χρόνια υγρασία και τα μάτια καθρεφτίζουν τη μουντάδα του συννεφιασμένου
καιρού. Εκεί υπάρχουν μόνο φοίνικες, φρούτα, αγριογούρουνα κι ο ζεστός
ωκεανός. Επίσης, υπάρχουν απόκρημνοι λόφοι και κοφτερά μυαλά.
Ο «Άρχοντας των Μυγών» έχει πολλαπλές αναγνώσεις. Κατ’ αρχάς, αποτελεί τρόπον τινά μια ειρωνική απάντηση στο ρατσισμό της όψιμης αποικιοκρατίας. Η εικόνα των ιθαγενών, ο τρόπος ζωής τους, ακόμα και η συμπεριφορά τους, υποδεικνύονται από την ανάγκη για επιβίωση: το απαραίτητο κρέας μπορεί να αποκτηθεί μόνο με το κυνήγι και, καθώς τα ροδαλά πρόσωπα των λευκών δεν μπορούν να κρυφτούν στο σκοτεινό τροπικό δάσος, η βαφή του σώματος σε περισσότερο γήινες αποχρώσεις γίνεται αδήριτη. Και ξαφνικά, οι λευκοί μοιάζουν με ιθαγενείς.
Επιπλέον, ο «Άρχοντας των Μυγών» αποτελεί μια καταγραφή του ανθρώπινου κοινωνικού ήθους, εκείνου του ήθους δηλαδή το οποίο πολλοί επικαλούνται και λίγοι διαθέτουν. Το κοινωνικό συμβόλαιο σύντομα καταργείται και επιβιώνει ο περισσότερο ρωμαλέος· ατυχέστατα, συνήθως ο περισσότερο ρωμαλέος συμπίπτει με τον περισσότερο ηλίθιο. Τελικώς, η ανθρωπότητα τρώει τα σωθικά της. (Παρομοίως απογοητευτική για την ανθρώπινη κατάσταση είναι και η καταγραφή του Μπάρυ Άνσγουορθ στην «Ιερή Πείνα».)
Τέλος, το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί και ως μια περιπέτεια νεύρων: ποιά είναι άραγε τα όρια της εγκράτειας και πόσο σύντομα μπορούν να λησμονηθούν πανάρχαιοι κανόνες; Δεν υπάρχει αμφιβολία: τα όρια είναι στενά κι η λησμοσύνη εύκολη. Τόσο στενά και τόσο εύκολη που η πορεία της αποκτήνωσης μπορεί να περιγραφεί σε ένα μόλις μυθιστόρημα. Όπου παιδιά που μέχρι πρότινος ήταν μέλη χορωδίας και τραγουδούσαν το «Te Deum», συνθλίβουν πια κόκκαλα και μασούν παιδικό κρέας. Ίσως, εντέλει, η κρύπτη όπου φωλιάζουν οι μύγες, αυτός ο Άρχοντας των μυγών, είναι το κουφάρι του κοινωνικού συμβολαίου· το πτώμα των Νόμων.
(βλέπε επίσης >>>)
της Σώτης Τριανταφύλλου, athensvoice.gr, 6/2/2013
Το μυθιστόρημα του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ “Ο άρχοντας των μυγών”,
που εκδόθηκε το 1954, είναι μια αλληγορία για την ανθρώπινη φύση και
την αντιπαράθεση ατομικού και κοινού συμφέροντος. Το ακατοίκητο νησί που
περιγράφει ο Γκόλντιγκ μοιάζει με την Ελλάδα των τελευταίων 35 χρόνων:
τα παιδιά έχουν εγκαταλειφθεί χωρίς ενήλικες και προσπαθούν να
κυβερνηθούν – με καταστροφικά αποτελέσματα. Το βιβλίο περιγράφει τη
βύθιση στη βαρβαρότητα: παιδιά “καλών” οικογενειών (ποιες είναι άραγε οι
“κακές” οικογένειες;), με σχολική μόρφωση και μουσικές αναζητήσεις,
παλινδρομούν σε πρωτόγονη κατάσταση.
Το κεντρικό θέμα του “Άρχοντα των μυγών” είναι η σύγκρουση ανάμεσα στα ανθρώπινα έκστικτα και στον πολιτισμό, ανάμεσα στον πειρασμό της αγριότητας και στην έννομη ζωή της κοινότητας, ανάμεσα στην επιθυμία της απόλυτης εξουσίας και τη δημοκρατία. Ο Γουίλιαμ Γκόλντιγκ μιλάει για μας, γι’ αυτή τη διαλυμένη χώρα όπου ο ορθολογισμός και η ηθική παραμερίζονται βιαίως και όπου γονείς νεαρών τρομοκρατών δεν αναλαμβάνουν ευθύνες για την ανατροφή των παιδιών τους. Μεγάλοι και μικροί επιδεικνύουν τις ίδιες ψυχικές διαταραχές, την ίδια κοινωνική απαιδευσία – είμαστε ένα έρημο νησί, παραδομένο σε παιδιά και σε παιδαριώδεις ηλικιωμένους.
Τα “παιδιά” του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ συγκροτούν μια ξεχωριστή κοινότητα στο έρημο νησί: αναδεικνύουν τυραννικούς ηγέτες -επαναλαμβάνοντας και προεκτείνοντας τα πρότυπα της επίσημης κοινωνίας των ενηλίκων- προβαίνουν σε καταμερισμό εργασίας και τοποθετούν στόχους επιβίωσης. Όπως σε όλες τις ιεραρχημένες κοινότητες, υπάρχει ένας κύκλος εξουσίας, λυσσαλέοι συσχετισμοί δυνάμεων, απόβλητοι και εχθροί. Και καθώς λείπει παντελώς η καθοδήγηση εκ μέρους των ενηλίκων, τα παιδιά ολισθαίνουν σε μορφές συμπεριφοράς που εναρμονίζονται με το φυσικό –όχι με το πολιτισμένο– περιβάλλον· παρατηρείται επιστροφή στη “φυλή”, στα έθιμα και στις τελετουργίες των πρωτόγονων της ζούγκλας. Σύντομα, τα παιδιά βάφουν τα πρόσωπά τους με αλλόκοτα χρώματα και κάνουν θυσίες σε κάποιο υποτιθέμενο τέρας που κατοικεί στο δάσος. Αναπόφευκτα, η ομάδα διασπάται, πολλά από τα παιδιά καταλαμβάνονται από νοσηρές φαντασιώσεις, θανατολαγνεία, δίψα για αίμα· μερικά νιώθουν ενοχή για τη φονική τους φρενίτιδα, για τα βάναυσα παιχνίδια και την αιματοχυσία.
Η ελληνική κοινωνία έχει δείξει ανοχή και συμπάθεια στη βία. Τα επιχειρήματα βασίζονται κυρίως στην άγνοια, σε μια πρόχειρη συναισθηματική αντίδραση (“Βία στη βία της εξουσίας!”) ή σε μια εκδήλωση λαϊκισμού, στο γνώριμο argumentum ad populum: «Αφού το κράτος μάς φέρεται αδίκως, έχουμε κάθε δικαίωμα βίαιης απόκρισης». Ο λαός έχει πάντα δίκιο – πλην όμως, στον «λαό» αναφέρονταν ανέκαθεν οι φασίστες· στον λαό αναφέρονται ακόμα όλοι όσοι πράττουν κάτι ανήθικο. Η Ελλάδα εκτρέφει τρομοκρατία για μια σειρά λόγους: είναι, όπως το νησί του «Άρχοντα των μυγών», μια κοινωνία ουσιαστικά απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, με νοοτροπία «νησιού», με σύμπλεγμα ανωτερότητας/κατωτερότητας και με την ιδέα ότι αποτελεί παγκόσμια εξαίρεση. Είναι μια χώρα που διεκδικεί πολιτισμική, ηθική και ιδεολογική ιδιαιτερότητα. Στην πραγματικότητα, όπως συμβαίνει στα μεταφορικά «νησιά», πρόκειται για στενοκεφαλιά, άγνοια και εχθρότητα προς οτιδήποτε απειλεί τον τοπικό τρόπο ζωής – πρόκειται για φόβο και μοναξιά.
Όπως οι νεαροί ήρωες του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ, είμαστε επιρρεπείς στην επινόηση εχθρών, στην επανάληψη πρωταρχικών μορφών συμπεριφοράς (εκδίκηση, τιμωρία) – είμαστε ικανοί για κανιβαλισμό. Η οικογένεια και το σχολείο δεν φαίνονται ούτε να θέλουν, ούτε να μπορούν, να τιθασεύσουν αυτές τις αιμοβόρες ροπές – αντιθέτως, σε πλείστες περιπτώσεις, οι κληρονομημένες ιδέες (οι ιδέες που έχουν υιοθετηθεί χωρίς σκέψη από γενιά σε γενιά) και τα ψυχικά ελαττώματα (μοχθηρία, μνησικακία, φθόνος, εμμονική παραβίαση του νόμου) αναβαθμίζονται σε επανασταστική στάση, σε ηρωισμό. Τα ποινικά αδικήματα συγχέονται είτε με μια νεφελώδη ιδέα περί κοινωνικής επανάστασης, είτε με μια νεανική έκρηξη που εκλαμβάνεται ως «φυσική» και η οποία συχνά επιβραβεύεται. Οι νόμοι καταργούνται – και επειδή καταργούνται, όταν εφαρμόζονται, παραμορφώνονται: το κράτος εκδικείται για την ίδια του την ανημπόρια και απουσία.
Έτσι, ενώ επί 35 χρόνια, αναρχοφασίστες, ληστοφασίστες και χούλιγκανς ήταν, περιέργως, οι συνηθισμένοι γνωστοί-άγνωστοι, ξαφνικά, το κράτος αποφάσισε να τους τσακίσει. Η αδράνεια, η ένοχη ανεκτικότητα, η χρόνια μη εφαρμογή του νόμου έχει δύο βασικές συνέπειες: πρώτη είναι η επικράτηση ανομίας, αναρχίας και χάους· η δεύτερη είναι η όψιμη επίδειξη δύναμης που, όχι σπάνια, εκτυλίσσεται με υπέρβαση του νόμου ο οποίος, επιτέλους, υποτίθεται ότι εφαρμόζεται.
Στην Ελλάδα έχουμε σοβαρό πρόβλημα παιδαγωγικής: την αυταρχική εκπαίδευση διαδέχτηκε η αριστερο-αναρχική κατά την οποία το παιδί αντιμετωπίζεται ως θύμα του «σάπιου» κόσμου. Αυτή η κυρίαρχη παιδαγωγική δημιουργεί σύγχυση: ενώ από τη μία πλευρά προτρέπει στην αναγκαστική συμφιλίωση (μέσω της πολιτικής ορθότητας), παραλλήλως δεν αποκλείει την αναγκαιότητα της καταστροφής. Απορώ πώς οι άνθρωποι που πιστεύουν σ’ αυτή τη σαπίλα φέρνουν παιδιά στον κόσμο. Τα φέρνουν άραγε για να γίνουν δυστυχισμένα σαν τους ίδιους; Τα φέρνουν για να βάλουν τη φωτιά που δεν έβαλαν εκείνοι; Έτσι κι αλλιώς, το να μεγαλώνεις και να εκπαιδεύεις παιδιά εμφυσώντας τους το μίσος για την κοινωνία, μου φαίνεται διαστροφή: ο ανθρωπος είναι ον που, όταν γεννιέται, δεν είναι έτοιμο να ζήσει αυτόνομο – για πολλά χρόνια χρειάζεται τη βοήθεια των ενηλίκων· χρειάζεται γονείς, δασκάλους, διάφορους ανθρώπους που να παίζουν διαφορετικούς ρόλους – όχι να απουσιάζουν ή να ταυτίζονται με τους άρχοντες των μυγών.
Το πτώμα των νόμων
του Ρωμανού Σκλαβενίτη-Πιστοφίδη, 9/10/2012
Ο «Άρχοντας των Μυγών» είναι ένα από τα μυθιστορήματα που διαβάζουν τα παιδιά του αγγλόφωνου κόσμου στην πορεία τους για την ενηλικίωση, μαζί με τον «Φύλακα στη Σίκαλη» και το «Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλυν». Και είτε ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ μας αρέσει είτε όχι, είναι σίγουρο πως αυτά τα μυθιστορήματα μπορούν να διαβαστούν με κλειστά μάτια. Απλούστατα, γιατί εκείνοι ξέρουν από λογοτεχνία: κι εμείς ξέρουμε, αλλά λιγότερο.
Ο «Άρχοντας των Μυγών» έχει πολλαπλές αναγνώσεις. Κατ’ αρχάς, αποτελεί τρόπον τινά μια ειρωνική απάντηση στο ρατσισμό της όψιμης αποικιοκρατίας. Η εικόνα των ιθαγενών, ο τρόπος ζωής τους, ακόμα και η συμπεριφορά τους, υποδεικνύονται από την ανάγκη για επιβίωση: το απαραίτητο κρέας μπορεί να αποκτηθεί μόνο με το κυνήγι και, καθώς τα ροδαλά πρόσωπα των λευκών δεν μπορούν να κρυφτούν στο σκοτεινό τροπικό δάσος, η βαφή του σώματος σε περισσότερο γήινες αποχρώσεις γίνεται αδήριτη. Και ξαφνικά, οι λευκοί μοιάζουν με ιθαγενείς.
Επιπλέον, ο «Άρχοντας των Μυγών» αποτελεί μια καταγραφή του ανθρώπινου κοινωνικού ήθους, εκείνου του ήθους δηλαδή το οποίο πολλοί επικαλούνται και λίγοι διαθέτουν. Το κοινωνικό συμβόλαιο σύντομα καταργείται και επιβιώνει ο περισσότερο ρωμαλέος· ατυχέστατα, συνήθως ο περισσότερο ρωμαλέος συμπίπτει με τον περισσότερο ηλίθιο. Τελικώς, η ανθρωπότητα τρώει τα σωθικά της. (Παρομοίως απογοητευτική για την ανθρώπινη κατάσταση είναι και η καταγραφή του Μπάρυ Άνσγουορθ στην «Ιερή Πείνα».)
Τέλος, το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί και ως μια περιπέτεια νεύρων: ποιά είναι άραγε τα όρια της εγκράτειας και πόσο σύντομα μπορούν να λησμονηθούν πανάρχαιοι κανόνες; Δεν υπάρχει αμφιβολία: τα όρια είναι στενά κι η λησμοσύνη εύκολη. Τόσο στενά και τόσο εύκολη που η πορεία της αποκτήνωσης μπορεί να περιγραφεί σε ένα μόλις μυθιστόρημα. Όπου παιδιά που μέχρι πρότινος ήταν μέλη χορωδίας και τραγουδούσαν το «Te Deum», συνθλίβουν πια κόκκαλα και μασούν παιδικό κρέας. Ίσως, εντέλει, η κρύπτη όπου φωλιάζουν οι μύγες, αυτός ο Άρχοντας των μυγών, είναι το κουφάρι του κοινωνικού συμβολαίου· το πτώμα των Νόμων.
