Θεωρίες συνωμοσίας

του Βαγγέλη Πρατικάκη, in.gr, 30/1/2016

Οι Αμερικανοί δεν πάτησαν ποτέ στο φεγγάρι! Η κλιματική αλλαγή είναι καλοστημένη απάτη! Τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό! Αν οι θεωρίες αυτές ίσχυαν θα είχαν αποκαλυφθεί εδώ και καιρό, δείχνει η μαθηματική φόρμουλα που ανέπτυξε ερευνητής της Οξφόρδης.

Η εξίσωση που παρουσιάζει ο Δρ Ντέιβιντ Ρόμπερτ Γκράιμς δείχνει ότι, όσο περισσότεροι άνθρωποι εμπλέκονται σε μια συνωμοσία, τόσο μεγαλώνει η πιθανότητα ότι κάποιος από αυτούς θα αποκαλύψει το μεγάλο μυστικό επίτηδες ή κατά λάθος. Κι αυτό σημαίνει ότι οι συνωμοσίες στις οποίες συμμετέχουν χιλιάδες άνθρωποι είναι απίθανο να παραμείνουν στο σκοτάδι για περισσότερο από μερικά χρόνια. 

Ποιος πιστεύει τις θεωρίες συνωμοσίας;

Μας ψεκάζουν! Ο Έλβις ζει! Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου έγιναν από μέσα! Ποιες προσωπικότητες είναι πιο εύπιστες σε αυτά τα απίθανα σενάρια; Έρευνα ψυχολόγων στην Ολλανδία υποδεικνύει ότι οι άνθρωποι των πολιτικών άκρων, τόσο προς τα αριστερά όσο και προς τα δεξιά, είναι πιο επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας.

Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, προτείνουν οι ερευνητές, είναι ότι οι άνθρωποι των πολιτικών άκρων συχνά φορούν παρωπίδες και αδυνατούν να αποδεχθούν το γεγονός ότι η πραγματικότητα είναι συχνά περίπλοκη και απρόβλεπτη. Με άλλα λόγια, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι η εύκολη λύση. Και είναι μια εύκολη λύση για πολλούς, αφού σύμφωνα με περυσινή η μελέτη στην επιθεώρηση American Journal of Political Science οι μισοί Αμερικανοί πιστεύουν σε τουλάχιστον μία θεωρία συνωμοσίας.

Το βασικό με τους ανθρώπους των πολιτικών άκρων, δείχνει η νέα ολλανδική έρευνα, είναι ότι πιστεύουν πως οι πολιτικές τους απόψεις είναι η μόνη λύση για τα προβλήματα της κοινωνίας. Και το γεγονός ότι αυτή η λύση δεν εφαρμόζεται στην πράξη, τούς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάτι ύποπτο συμβαίνει.

Τα άτομα αυτά τείνουν «να προσκολλώνται στο σύστημα πεποιθήσεών τους με άκαμπτο τρόπο. Αυτό τους οδηγεί στο να εκλαμβάνουν τις πολιτικές ιδέες τους ως τη μόνη και απλούστερη λύση στα κοινωνικά προβλήματα» γράφουν οι ερευνητές του Πανεπιστημίου VU του Άμστερνταμ στην επιθεώρηση Social Psychological and Personality Science. Η αντίληψη αυτή, με τη σειρά της, «τους παροτρύνει να θεωρούν τις συνωμοσίες ως αιτιακές εξηγήσεις για διάφορα γεγονότα».

Όπως αναφέρει  η εφημερίδα Pacific Standard, η ερευνητική ομάδα παρουσιάζει τα αποτελέσματα τριών επιμέρους πειραμάτων στην Ολλανδία και ενός στις ΗΠΑ. Στην αμερικανική μελέτη, 185 εθελοντές βαθμολόγησαν σε πρώτη φάση τον εαυτό τους σε μια ιδεολογική κλίμακα έξι βαθμίδων, από την ακροαριστερά στην ακροδεξιά. Στη συνέχεια κλήθηκαν να δηλώσουν πόσο συμφωνούσαν ή διαφωνούσαν με έξι δηλώσεις που σχετίζονταν με την οικονομική κρίση, όπως «Η οικονομική κρίση είναι αποτέλεσμα συνωμοσίας ανάμεσα στους τραπεζίτες και διεφθαρμένους πολιτικούς». Η ανάλυση των απαντήσεων έδειξε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας για την κρίση είναι πιο δημοφιλείς στην άκρα δεξιά και αριστερά.

Μια δεύτερη μελέτη εξετάζει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των ολλανδών ψηφοφόρων. Οι 1.010 εθελοντές κλήθηκαν να βαθμολογήσουν τις πολιτικές τους απόψεις σε μια κλίμακα από την άκρα αριστερά στην άκρα δεξιά και να απαντήσουν πόσο συμφωνούν με τη φράση-κλειδί «Με τις σωστές πολιτικές, τα περισσότερα κοινωνικά προβλήματα μπορούν να λυθούν εύκολα».

Στη συνέχεια, οι εθελοντές δήλωσαν πόσο αποδέχονται διάφορες θεωρίες συνωμοσίας όπως «Οι πετρελαιοβιομηχανίες διείσδυσαν στην πολιτική αρένα όταν ελήφθη η απόφαση για πόλεμο εναντίον του Ιράκ». Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι «και τα δύο πολιτικά άκρα πιστεύουν -περισότερο από τους πολιτικά μετριοπαθείς συμμετέχοντες- σε απλές λύσεις για τα κοινωνικά προβλήματα» γράφουν οι ερευνητές.

«Επιπλέον, η πίστη σε απλές πολιτικές λύσεις παρουσιάζει σημαντική συσχέτιση με πίστη στις συνωμοσίες» επισημαίνουν. Και η τάση αυτή επιδεινώνεται από την άρνηση των πολιτικά ακραίων να απορρίπτουν μέσα ενημέρωσης με διαφορετικές απόψεις. Η εικόνα που προκύπτει είναι ότι οι θιασώτες των θεωριών συνωμοσίας πιστεύουν ότι τα προβλήματα του κόσμου θα λύνονταν εύκολα αν εφαρμόζονταν το δικό τους πολιτικό σύστημα.

Αν όμως η επίλυση των προβλημάτων είναι τόσο εύκολη, γιατί δεν εφαρμόζονται αυτές οι λύσεις. Η εξήγηση που προτιμούν οι ακραίοι είναι κάποιου είδους συνωμοσίας. Η πραγματικότητα όμως είναι περίπλοκη και απρόβλεπτη, και αυτό είναι κάτι που πρέπει να αποδεχθούμε.

Οι περισσότερες δεν ευσταθούν

«Ένας μεγάλος αριθμός θεωριών συνωμοσίας αφορά επιστημονικά θέματα. Το να πιστεύει κανείς ότι οι επανδρωμένες αποστολές στη Σελήνη ήταν στημένες μπορεί να μην είναι βλαβερό, όμως το να πιστεύει την παραπληροφόρηση για τα εμβόλια μπορεί να αποβεί μοιραίο» λέει ο Γκράιμς, φυσικός που ασχολείται με τον καρκίνο.

«Παρόλα αυτά, η πίστη σε μια θεωρία συνωμοσίας δεν είναι απαραίτητα εσφαλμένη. Για παράδειγμα, οι αποκαλύψεις του Έντουαρντ Σνόουντεν επιβεβαιώνουν ορισμένες θεωρίες για τις δραστηριότητες της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών των ΗΠΑ (NSA)» επισημαίνει.

«Είναι σύνηθες το να απορρίπτει κανείς τις θεωρίες συνωμοσίας και τους υποστηρικτές τους, εγώ όμως ήθελα να ακολουθήσω την αντίθετη προσέγγιση και να διαπιστώσω πώς αυτές οι συνωμοσίες θα ήταν δυνατές. Για να το κάνω αυτό, εξέτασα τη βασική απαίτηση μιας βιώσιμης συνωμοσίας: τη μυστικότητα».

Σε πρώτη φάση ο ερευνητής συνέταξε μια εξίσωση που δίνει την πιθανότητα να αποκαλυφθεί εσκεμμένα ή κατά λάθος μια συνωμοσία σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Η εξίσωση λαμβάνει υπόψη τον αριθμό των συνωμοτών και την εγγενή πιθανότητα αποκάλυψης του μεγάλου μυστικού από έναν οποιονδήποτε συνωμότη.

Για να υπολογίσει αυτήν την εγγενή πιθανότητα, ο Γκράιμς εξέτασε τρεις πραγματικές συνωμοσίες που τελικά αποκαλύφθηκαν: η πρώτη ήταν το πρόγραμμα παρακολούθησης της NSA, στο οποίο συμμετείχαν το πολύ 36.000 άτομα. Αποκαλύφθηκε από τον πληροφοριοδότη Έντουαρντ Σνόουντεν περίπου έξι χρόνια μετά την έναρξή του.

Η δεύτερη πραγματική συνωμοσία ήταν το διαβόητο πείραμα του Τάσκεγκι στην Αλαμπάμα, μια κλινική μελέτη στην οποία αφροαμερικανοί ασθενείς στερήθηκαν τη θεραπεία για τη σύφιλη. Η υπόθεση, στην οποία εκτιμάται ότι συμμετείχαν μέχρι και 6.700 άνθρωποι, αποκαλύφθηκε έπειτα από 25 χρόνια.

Η τρίτη περίπτωση ήταν η αποκάλυψη ότι οι πρακτικές των εγκληματολογικών εργαστηρίων του FBI ήταν παραπλανητικές και οδήγησαν στην καταδίκη και την εκτέλεση αθώων ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Γκράιμς, περίπου 500 άτομα μπορεί να εμπλέκονταν στην υπόθεση, η οποία αποκαλύφθηκε έπειτα από περίπου έξι χρόνια.

Βασιζόμενος στις τρεις αυτές περιπτώσεις, ο ερευνητής υπολογίζει ότι η πιθανότητα αποκάλυψης της συνωμοσίας από έναν οποιονδήποτε συνωμότη είναι τέσσερις στο εκατομμύριο.

Στην επόμενη φάση, ο Γκράιμς εισήγαγε αυτήν την πιθανότητα στη μαθηματική φόρμουλα και υπολόγισε για πόσο χρονικό διάστημα θα μπορούσαν να παραμείνουν μυστικές μερικές διαδεδομένες θεωρίες συνωμοσίας:

• Οι επανδρωμένες αποστολές στη Σελήνη δεν συνέβησαν ποτέ: αυτό θα απαιτούσε την εμπλοκή 411.000 εργαζομένων της NASA και θα είχε αποκαλυφθεί σε 3 χρόνια και οκτώ μήνες.
• Η κλιματική αλλαγή είναι απάτη: θα απαιτούσε τη σιωπή 405.000 επιστημόνων και θα είχε αποκαλυφθεί σε 3 χρόνια και 9 μήνες.
• Τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό: θα απαιτούσε 736.000 άτομα σε υπηρεσίες υγείας και φαρμακοβιομηχανίες και θα είχε αποκαλυφθεί σε 3 χρόνια και δύο μήνες.
• Οι φαρμακοβιομηχανίες αποκρύπτουν τη θεραπεία για τον καρκίνο: θα απαιτούσε 714.000 συνωμότες και θα είχε αποκαλυφθεί σε 3 χρόνια και τρεις μήνες.

Όπως σχολιάζει ο Δρ Γκράιμς, «όσοι πιστεύουν σε κάποια συνωμοσία δεν είναι απαραίτητα παράλογοι ή απερίσκεπτοι. Ελπίζω ότι δείχνοντας πόσο ακραία απίθανες είναι κάποιες φερόμενες συνωμοσίες, ελπίζω ότι κάποιοι άνθρωποι θα επανεξετάσουν τις αντιεπιστημονικές πεποιθήσεις τους».

Αναγνωρίζει όμως ότι πολλοί θα μείνουν αμετάπειστοι, αφού υπάρχουν ενδείξεις ότι η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας έχει συχνά ιδεολογική και όχι λογική βάση.