Απρονοησία και Νέμεση

Ελληνική Κρίση 2001-2011
Προλογικό Σημείωμα του Μανώλη Βασιλάκη

Το πρώτο τεύχος της Athens Review of Books κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο 2009, καθώς ξεσπούσε η ελληνική κρίση. Ο μεγάλες ανατροπές που ακολούθησαν εξηγούν την αιτία που οδήγησε την ΑRB να αφιερώσει σημαντικό μέρος του ενδιαφέροντός της στα οικονομικά. Δυόμισι χρόνια αργότερα έχει σχηματιστεί ένα corpus δεκάδων δοκιμίων που προσφέρουν μια συνεκτική αφήγηση και εξήγηση του πώς φτάσαμε εδώ, αλλά και πού μπορούμε να πάμε από εδώ και πέρα. 

Σαράντα πέντε (45) από αυτά συναπαρτίζουν τον ανά χείρας τόμο και έχουν έναν κοινό παρονομαστή: την πρωτοφανή οικονομική και πολιτιστική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας. Οι 33 συγγραφείς είναι γνωστοί επιστήμονες, ενώ ορισμένοι από αυτούς έχουν αναλάβει κατά το παρελθόν και θέσεις ευθύνης, και επομένως μιλούν εκ πείρας. Ο αναγνώστης λοιπόν του συλλογικού τόμου έχει τη δυνατότητα να συγκρίνει τα στοιχεία, τις διαπιστώσεις, τα συμπεράσματα και τις προτάσεις αυτών των αναλυτών με τα όσα απατηλά και σεσοφισμένα διισχυρίζεται το πολιτικό μας σύστημα εξουσίας προκειμένου να εξαπατήσει για μια ακόμη φορά τον ελληνικό λαό και να αποσείσει τις δικές του βαρύτατες ευθύνες για τη βασανιστική πραγματικότητα την οποία βιώνουν και θα συνεχίσουν να βιώνουν για πολλά ακόμη χρόνια οι Έλληνες πολίτες. Από αυτή τη σύγκριση προκύπτει αβίαστα και το κεντρικό νόημα του τόμου, που δεν είναι άλλο από τη διαπίστωση αυτής ακριβώς της εξαπάτησης. 

Το σύστημα εξουσίας στην Ελλάδα συγκροτείται από μία ανίερη συμμαχία ολιγαρχικής κοπής: βουλευτές και κομματάρχες, που ψωμίζονται από τον δημόσιο κορβανά, μιντιακά διαπλεκόμενοι κρατικοδίαιτοι επιχειρηματίες, συντεχνιακά και συνδικαλιστικά κυκλώματα, μέσα μαζικής «ενημέρωσης» και αποχαυνωμένοι πολίτες, νεποτισμός και τυχοδιωκτισμός, εν ολίγοις coincidentia oppositorum, με άλλα λόγια: συνεργία των άκρων προς ίδιον όφελος. Θα ήταν ασυγχώρητη αφέλεια να νομίσει κάποιος ότι το σύστημα αυτό δεν έχει αναπτύξει στον μέγιστο βαθμό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Και τώρα ακόμη που η απάτη αποκαλύφθηκε, η φενάκη έπεσε στο έδαφος, η φούσκα έσκασε, το σύστημα ελίσσεται με μαεστρία, διαχέει την ευθύνη στους ξένους «τοκογλύφους» και στο σύνολο του πληθυσμού («Μαζί τα φάγαμε!»). Το πιο καταπληκτικό λοιπόν κατόρθωμα του ελληνικού συστήματος εξουσίας είναι πως έχει καταφέρει, στη συνείδηση υψηλού ποσοστού της κοινής γνώμης, να μεταφέρει σε άλλους μεγάλο μέρος από τις δικές του ευθύνες για όσα συνέβησαν και συμβαίνουν, και προπαντός στους διεθνείς χρηματοδότες μας. 

Μελετώντας τα κείμενα αυτού του τόμου ο αναγνώστης θα βρει τα οικονομικά στοιχεία και δεδομένα που αποδεικνύουν τον ισχυρισμό αυτό. Θα προσεγγίσει τα πραγματικά αίτια της χρεοκοπίας της Ελλάδας το 2009-2010 και θα διαπιστώσει πως το μύθευμα το οποίο πιστεύει ικανό μέρος των συμπολιτών μας, ότι «συνωμότησαν εναντίον μας οι οίκοι και οι αγορές», είναι και παιδαριώδες και ανόητο. Το μύθευμα αυτό επικαλούνται για ευνόητους λόγους όσοι δανείστηκαν 300 δισ. ευρώ και δημιούργησαν ετήσιο έλλειμμα 36 δισ. ευρώ (με ΑΕΠ τότε 230 δισ. ευρώ) και αντίστοιχο αστρονομικό έλλειμμα ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών. Πάντως οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η ελληνική κρίση έχει τη «μοχθηρία» να κρύβει διδάγματα ακόμη και για τους δογματικούς λάτρεις των αγορών. ⁽¹⁾

Ο νηφάλιος λοιπόν αναγνώστης θα διαπιστώσει πως ουδέποτε ήρθαν «τοκογλύφοι για να μας πάρουν τον εθνικό μας πλούτο». Τοκογλύφος είναι αυτός που σου ζητά μεγαλύτερο επιτόκιο την ώρα που εσύ έχεις ανάγκη. Αντιθέτως, μας ζήτησαν το μισό επιτόκιο από αυτό της αγοράς. Και μετά, ενώ το επιτόκιο της αγοράς εκτοξεύθηκε στο 30%, εκείνοι μας το κατέβασαν στο 3,5%. Όσο δηλαδή δανείζεται σήμερα η Γαλλία και το μισό σχεδόν απ’ ό,τι δανείζεται η Ιταλία. Οι Ευρωπαίοι μάς δάνεισαν με όρους ευνοϊκούς, όχι γιατί είναι υπεράνω χρημάτων, αλλά επειδή στάθμισαν το κόστος της ελληνικής χρεοκοπίας για το κοινό νόμισμα και τις αρνητικές επιπτώσεις που θα είχε αυτή η εξέλιξη στην Ευρωπαϊκή Ιδέα. Η απόφασή τους ελήφθη μάλλον ψυχρά, ως συνισταμένη των συμφερόντων τους και βάσει των πολιτικών δεδομένων που αντιμετώπιζαν. 

Θα διαπιστώσει ακόμη ότι και η τρόικα έχει μερίδιο ευθύνης για την αποτυχία του προγράμματος, γιατί δεν επέμενε στην υλοποίηση του μνημονίου το οποίο η ίδια είχε υπαγορεύσει. ⁽²⁾ Αντιθέτως μάλιστα υπέκυψε στις αντιδράσεις των δύο κομμάτων εξουσίας που προσπάθησαν επιτυχώς μέχρι τώρα να διατηρήσουν τους μηχανισμούς τους στον δημόσιο τομέα, στους οργανισμούς και στις ΔΕΚΟ. Συναρωγός των δύο κομμάτων στάθηκε η κρατικοδίαιτη αριστερά –γιατί κι αυτή συμμετείχε κατά το ποσοστό της στη νομή της εξουσίας–, τόσο η δογματική όσο και η δήθεν αντιεξουσιαστική, αλλά και η ψευδοεκσυγχρονιστική. 

Δυστυχώς ο τόμος αυτός προοιωνίζεται αλλά δεν μπορεί να απαντήσει στο καίριο ερώτημα: θα επιβιώσει τελικά το φαυλεπίφαυλο πολιτικό μας σύστημα εξουσίας; Ή θα επικρατήσει ο βασικός νόμος πως μπορείς να εξαπατάς πολλούς ανθρώπους για λίγο καιρό, αλλά δεν γίνεται να εξαπατάς τους πάντες για τον αιώνα τον άπαντα; – κι έχουμε την εντύπωση ότι διακρίνεται μέσα στο βαθύ σκότος μια αχτίδα φωτός.  

Η κατάταξη των άρθρων είναι θεματική, ωστόσο στο τέλος του τόμου υπάρχει πλήρες ευρετήριο με τη χρονολογική σειρά όλων των δημοσιευθέντων δοκιμίων (και όσων δεν περιλαμβάνονται στον τόμο). Για να μην καταστεί ανοικονόμητος (μέγα βιβλίον μέγα κακόν) παραλείψαμε με λύπη ορισμένα σχετικά κείμενα, σημειώνοντας πάντως τον τίτλο και το τεύχος στο οποίο δημοσιεύθηκαν ώστε να τα βρει εύκολα στο αρχείο του περιοδικού ο αναγνώστης. Από τα editorial επιλέχθηκαν τα πιο παρεμβατικά και αρκούντως αιχμηρά, όπως για παράδειγμα το ανοιχτό γράμμα προς την Τρόικα. ⁽³⁾ Όσα επισημαίναμε τότε καταβάλλονται προσπάθειες να γίνουν όπως όπως πράξη σήμερα, αλλά και να εξαιρεθούν σκανδαλωδώς αυτά που αφορούν τα διαπλεκόμενα ΜΜΕ και την παρασιτική εφημεριδοσύνη, τον ακρογωνιαίο λίθο του φαυλοκρατικού συστήματος εξουσίας (π.χ. αγγελιόσημο, δημοσίευση ισολογισμών, ΕΡΤ κ.ά.). Με την ίδια παρρησία, έξι μήνες αργότερα, δημοσιεύσαμε το “We have the Troika we deserve!”. 

Η κυκλοφορία των λεγόμενων μέσων μαζικής «ενημέρωσης» διαρκώς συρρικνώνεται και τα ίδια απαξιώνονται στην ελληνική κοινωνία ή/και κλείνουν. Δεν είναι πάντοτε ποταπό συναίσθημα να χαίρεσαι όταν συμβαίνουν τέτοιες «απώλειες». Η καταβαράθρωση της ακροαματικότητας των ΜΜΕ και της κυκλοφορίας των εφημερίδων μάς προξενεί λύπη γιατί πολλοί άνθρωποι μένουν άνεργοι, αλλά και κάποια ικανοποίηση γιατί ορισμένα απ’ αυτά τα μέσα και οι «λειτουργοί» τους [sic] έχουν κακουργήσει ως συνεργοί του συστήματος εξουσίας. 

Ευχαριστώ από καρδιάς τους συνεργάτες του τόμου που με την επιστημοσύνη και την παρρησία τους φώτισαν πολλές σκοτεινές πτυχές της παρελθούσας δεκαετίας της κίβδηλης ευμάρειας, όπου μεσουράνησε ο οίστρος της ακολασίας. «Ακολασίας» με όλες τις σημασίες της λέξης, δηλαδή τόσο την ατιμώρητη διασπάθιση των ευρωπαϊκών κονδυλίων και των δανείων, του δημόσιου πλούτου, όσο και την ασωτία, τον εκμαυλισμό, τις επιδιώξεις άκοπου πλουτισμού αλλά και κατασυκοφάντησης της επιχειρηματικότητας, των δημιουργικών δυνάμεων και δραστηριοτήτων, φαινόμενα που εν γένει εντάσσονται σε έναν –καβαφιστί– εθνικό βίο ενήδονο και ακαλαίσθητο, δηλαδή στο καθεστώς του Υπαρκτού Λαϊκισμού στη χώρα και στα μυαλά των ανθρώπων κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, ιδίως μετά το 1981. Η συμβολή του Πλάτωνα Τήνιου και στον τόμο αυτόν και στο εκδοτικό μας εγχείρημα στο σύνολό του είναι σημαντική. Τέλος, αλλ’ όχι έσχατα, πρέπει να ευχαριστήσουμε τους αναγνώστες που αγκάλιασαν το εγχείρημα της ARB.

¹⁾ Στο καίριο ερώτημα «γιατί οι αγορές δεν αντέδρασαν εγκαίρως;», η απάντηση ότι τα ακριβοπληρωμένα στελέχη των επενδυτικών τραπεζών, κυρίως αλαζονικοί και άπληστοι νεαροί, δεν αντελήφθησαν την έκταση του εκτροχιασμού, είναι πειστική ως δικαιολογία μόνο αν συνδυαστεί με τον αντίστοιχο λόγο για τον οποίο δεν αντέδρασαν εγκαίρως στην περίπτωση της Lehman και της φούσκας της αμερικανικής αγοράς ακινήτων. Εννοούμε την απληστία των διαχειριστών των τεράστιων ποσών που επενδύθηκαν στην Ελλάδα, οι οποίοι για να πάρουν τα ετήσια μπόνους τους με ή χωρίς τη συγκατάθεση των επικεφαλής των τραπεζών ανελάμβαναν τεράστια ρίσκα με την πεποίθηση ότι αν κάτι πήγαινε στραβά αυτοί θα είχαν ήδη γίνει πλούσιοι. Και τον κυνισμό όλου του συστήματος που υιοθετούσε την αρχή tοo big to fail (πολύ μεγάλος για να αποτύχει), πιστεύοντας ότι μια μεγάλη αμερικανική τράπεζα (ή στην περίπτωσή μας ένα μέλος της Ευρωζώνης) δεν θα αφεθεί ποτέ να χρεοκοπήσει. Ωστόσο, όταν οι διαχειριστές (traders) μεταστρέφονται πυροδοτούν την ανησυχία των πολλών, κι ακολουθεί το κοπάδι του Πανούργου, η φυγή όλων των μικροεπενδυτών, που τελικώς μετατρέπεται σε πανικό…

²⁾ Δεν αγνοούμε τις αντιρρήσεις για πιθανές εναλλακτικές λύσεις που θα μπορούσαν να προβληθούν, και οι οποίες ενδεχομένως να ήσαν εφικτές στην αρχή της κρίσης. Αυτές όμως απαιτούσαν από το πολιτικό σύστημα να υλοποιήσει ταχύτατα ένα πρόγραμμα όπου θα συνυπήρχαν θεσμική ανασυγκρότηση και δραστική μείωση δαπανών και να πείσει ταυτόχρονα τους Ευρωπαίους για ένα ευρύ πρόγραμμα επενδύσεων που να εξισορροπεί την ύφεση. Ωστόσο αυτό στην αρχή του προγράμματος, με δεδομένη την πολύ κακή εικόνα της Ελλάδας στην Ευρώπη, ήταν πολιτικά ανέφικτο – και, τεχνικά, θα χρειαζόταν τουλάχιστον 1-1,5 χρόνο για να ξεκινήσει. Η βαθιά ύφεση ήταν σε κάθε περίπτωση αναπόφευκτη για σημαντικό χρονικό διάστημα.

³⁾ Αξίζει να σημειώσουμε ότι στο τεύχος Μαΐου 2011 είχαμε προβάλει κάπως διακριτικά στο εξώφυλλο το “Open Letter to the Troika” φοβούμενοι πιθανές αντιδράσεις των ακραίων αριστεροδεξιών, του λεγόμενου φαιοκόκκινου μετώπου. Όταν όμως το τεύχος έγινε ανάρπαστο, λίγες ημέρες μετά χρειάστηκε να το ξανατυπώσουμε, οπότε ολόκληρο το εξώφυλλο καταλάμβανε η ελληνική μετάφραση του άρθρου και ολόκληρο το οπισθόφυλλο η αγγλική εκδοχή του.