Καθαρές θάλασσες...

του Θόδωρου Κουσουρή, Δρ. Περιβαλλοντολόγου-Υδροβιολόγου

Μια πρώτη ένδειξη για την καθαρότητα ή μη της θάλασσας που κολυμπάμε, είναι οι παραλίες εκείνες που έχουν χαρακτηριστεί με «Γαλάζιες Σημαίες» (Η Γαλάζια Σημαία, είναι σύμβολο ποιότητας σε διεθνή κλίμακα και απονέμεται με αυστηρά κριτήρια σε οργανωμένες ακτές με μεγάλο αριθμό λουομένων, που διαχειρίζονται παράκτιοι Δήμοι, ξενοδόχοι και άλλοι φορείς, αλλά και σε μαρίνες ). Αλλά εξίσου καθαρές ή και καθαρότερες είναι και αμέτρητες άλλες παραλίες και θάλασσες.

Όμως, για την καθαρότητα ή μη μιας θαλάσσιας περιοχής δεν είναι πάντοτε εύκολη ή σαφής η απάντηση. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή για την εξαγωγή συμπερασμάτων, καθώς εκτός των άλλων, η απουσία ή παρουσία ορισμένων οργανισμών σε μια περιοχή δεν είναι απαραίτητα δείκτης ρύπανσης, αλλά μπορεί να οφείλεται σε πολυάριθμους άλλους παράγοντες. Οι επιστήμονες, πέρα από τις βιοχημικές και μικροβιολογικές αναλύσεις του θαλασσινού νερού, χρησιμοποιούν διάφορους οργανισμούς ως βιοδείκτες και ελέγχοντας, μεταξύ άλλων, την παρουσία ή παρουσία και την αφθονία τους, διαπιστώνουν με πρώτη ματιά την κατάσταση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, αλλά και την καταλληλότητα του θαλάσσιου περιβάλλοντος για κολύμβηση. 

Τα πράσινα φύκη του γένους Ulva και  Enteromorpha δείχνουν

υποβαθμισμένο από λύματα ή γλυκά νερά περιβάλλον, ενώ τα

καφετί φύκη του γένους Cystoseira και άλλα, δείχνουν καθαρές περιοχές.

Ωστόσο, δεν χρειάζεται να είναι κάποιος επιστήμονας για να μπορέσει να παρατηρήσει κάποιες ιδιάζουσες καταστάσεις. Για παράδειγμα, αν ιριδίζει η επιφάνεια της θάλασσας, πιθανότατα περιέχει πετρέλαιο, λάδι κινητήρα, αποχέτευσης κλπ. Αν πρασινίζει η επιφάνεια, τότε το χρώμα μπορεί να προέρχεται από τη μαζική αύξηση του πλαγκτού της περιοχής, εξαιτίας εισροών στο θαλάσσιο περιβάλλον από θρεπτικά συστατικά, απορροές λιπασμάτων κλπ. Αποφεύγουμε το κολύμπι σε μαρίνες, λιμάνια, εκβολές ποταμών και οχετών.

Ο διαρκής σχηματισμός αφρού στη επιφάνεια της θάλασσας και το θολό νερό θα πρέπει να μας προβληματίσει, καθώς μπορεί να προέρχεται από τη ρίψη λυμάτων από διερχόμενο σκάφος, ή από γειτονικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, όταν δεν λειτουργούν σωστά. Θολή θάλασσα, σκουπίδια που επιπλέουν, δεν είναι μόνο ένδειξη για ρύπανση και ακαταλληλότητα για κολύμβηση, αλλά πιθανότατα να κρύβει ρύπους που είναι επικίνδυνοι για την υγεία μας.

Αν και με μια πρώτη ματιά οι περισσότερες θάλασσες στην Ελλάδα είναι καθαρές για κολύμβηση και χωρίς πρόβλημα μόλυνσης ή ρύπανσης, μια πιο προσεκτική ματιά και εξειδικευμένες μετρήσεις μπορεί να μας αποκαλύψει περισσότερα στοιχεία για την πραγματική κατάσταση ορισμένων περιοχών. Μπορεί το νερό να φαίνεται διαυγέστατο, αλλά μπορεί να υποκρύπτει απορροές λ.χ., από φυτοφάρμακα ή βαριά μέταλλα από τα γειτονικά θερμοκήπια.

Αυτό που οφείλουμε να υπενθυμίζουμε είναι ότι, όλα τα είδη της πανίδας και της χλωρίδας μιας θάλασσας, έχουν ξεχωριστή σημασία, συνθέτουν έναν πολυποίκιλο κόσμο και μπορούν να αλλάξουν, μέσα από άμεσες ή έμμεσες παρεμβάσεις του ανθρώπου στα θαλάσσια οικοσυστήματα.

Ασφαλώς και υπάρχουν μερικές κατευθυντήριες συμβουλές που μπορεί να μας βοηθήσουν να αποφύγουμε άγνωστα και ακατάλληλα για κολύμβηση νερά. Να, μερικές συμβουλές για ασφαλή κολύμβηση από άποψη υγιεινής του περιβάλλοντος. Φύκη, φυκιάδες, αχινοί, αστερίες και άλλα είδη μαρτυρούν πόσο υγιές ή όχι είναι ένα θαλάσσιο οικοσύστημα. Ειδικότερα, τα φύκη, καθώς είναι προσκολλημένα σε βράχια και στο θαλάσσιο πυθμένα επηρεάζονται άμεσα από αλλαγές στην ποιότητα του νερού και συνεπώς αποτελούν εξαιρετικούς βιοδείκτες.

Κάποια είδη φυκών αναπτύσσονται αποκλειστικά σε καθαρά νερά και εξαφανίζονται όταν ξεκινήσει να υπάρχει κάποια πηγή μόλυνσης ή ρύπανσης, ενώ άλλα είδη αναπτύσσονται όπου υπάρχει μόλυνση. Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι, όταν αυτό το θαλάσσιο περιβάλλον αρχίζει να επιβαρύνεται από ρυπογόνους παράγοντες, τότε μειώνεται ο αριθμός των ειδών και επιβιώνουν τα πιο ανθεκτικά, που συνήθως είναι τα σκουλήκια ή κάποια μαλάκια (π.χ. κοχύλια) με μονόπλευρη αφθονία τους έναντι άλλων ειδών που μπορεί και να εξαφανιστούν από την περιοχή.

Οι γνωστές μας φυκιάδες, είτε βρίσκονται ριζωμένες ως λιβάδια της Ποσειδώνιας ( Posidonia oceanica) στην άμμο του θαλάσσιου πυθμένα και σε βάθος λίγων μέτρων, είτε εκβράζονται στην παραλία νεκρές, σε καφετί σκουρόχρωμες αποχρώσεις. Αυτά τα φυτά, στην πραγματικότητα δεν είναι φύκη, αλλά εξελικτικά ανώτερα θαλάσσια φυτά. Τα ζωντανά καταπράσινα φύλλα της, με τη μορφή κορδέλας, μπορεί να φτάσουν σε μήκος περίπου το 1 μέτρο. Καθώς το φυτό βγάζει καινούργια φύλλα, τα παλιά φύλλα γερνάνε, γίνονται σκούρα καφέ, πέφτουν από το φυτό, και παρασυρόμενα από τα κύματα, συνήθως εκβράζονται στη γειτονική αμμουδιά.

Αν και η παρουσία της Ποσειδώνιας προκαλεί σε πολλούς αποστροφή, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η Ποσειδώνια είναι ένα θαλάσσιο φυτό που αναπτύσσεται αποκλειστικά σε καθαρά νερά. Όπου υπάρχει Ποσειδώνια σίγουρα η θάλασσα θα είναι καθαρή. Συνεπώς, όταν βλέπουμε φύλλα Ποσειδώνιας εκβρασμένα στην αμμουδιά ή και στα ρηχά, τότε κολυμπάμε άφοβα. Τα θαλάσσια λιβάδια Ποσειδώνιας, είναι από τα πλέον παραγωγικά οικοσυστήματα, στηρίζουν εξαιρετική βιοποικιλότητα (π.χ. ψάρια, αχινοί, χταπόδια, σπόγγοι, ανεμώνες, θαλάσσιες χελώνες, κλπ), καθώς σε αυτά τα λιβάδια έχουν καταγραφεί περισσότερα από 1.000 είδη πανίδας και 300 είδη χλωρίδας. Το ενδημικό στη Μεσόγειο είδος Posidonia oceanica που σχηματίζει τα θαλάσσια λιβάδια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο σε ανθρωπογενείς επιδράσεις, καθώς επίσης και στη θαλάσσια ρύπανση. Γι' αυτό το λόγο η παρουσία υγιών λιβαδιών Ποσειδωνίας σε μια περιοχή είναι δείκτης της καλής κατάστασης του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Τα μακροφύκη (άλγες) αποτελούν πολύ καλούς δείκτες καθαρότητας των νερών και χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες ως βιοδείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας της θάλασσας. Η χρήση αυτή των φυκών βασίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν κάποια είδη τα οποία συναντώνται μόνο σε καθαρά νερά, ενώ σε ρυπασμένες θάλασσες εξαφανίζονται. Αντίθετα, υπάρχουν κάποια άλλα είδη φυκών που προτιμούν τα ρυπασμένα νερά. Τα φύκη (στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών), διαθέτουν μία τεράστια ποικιλία χρωμάτων – καφετί, πράσινα, κόκκινα, κίτρινα, άσπρα κλπ. Οι μορφές τους επίσης ποικίλουν πολύ αφού υπάρχουν είδη που μοιάζουν με ταινίες ή μικρά φύλλα, με βεντάλιες ή ομπρέλες, ενώ άλλα θυμίζουν ζελέ. Βράχια της θάλασσας καλυμμένα με καφετί φύκη αποτελούν ένδειξη ότι η θάλασσα είναι πεντακάθαρη.

Σε γενικές γραμμές, τα καφετί και σχετικά μεγάλα φύκη αναπτύσσονται σε καθαρές θάλασσες, όπως τα είδη Cystoseira που μοιάζουν με μικρούς θάμνους ή δεντράκια και έχουν σκληρή υφή. Στην Ελλάδα τα είδη αυτά είναι πολύ κοινά σε μικρά βάθη (0-1 μέτρο) σε καθαρές θάλασσες, και αν τα δείτε πάνω στα βράχια της ακτής θα ξέρετε με σιγουριά ότι κολυμπάτε σε καθαρά νερά. Εξάλλου, τα ανοιχτά τεφρόχρωμα φύκη, το μορφής βεντάλιας-χωνιού (Padina pavonica) και το φύκος μορφής ομπρέλας (Acetabularia acetabulum) είναι από τα πιο κοινά φύκη της Ελλάδας. Αν και γενικά προτιμούν καθαρά νερά μπορεί να βρεθούν και σε ελαφρώς ρυπασμένες περιοχές.

Από την άλλη πλευρά, τα φύκη που προτιμούν ρυπασμένα νερά είναι συνήθως πράσινα και μοιάζουν με πλατιά φύλλα ή ταινίες, και έχουν μία μαλακή και γλοιώδη υφή που κάποιες φορές θυμίζει ζελέ. Στην ομάδα αυτή πολύ γνωστό είναι το «Μαρούλι της θάλασσας» (γένος Ulva), και εξαιτίας της ομοιότητας του με το γνωστό μας μαρούλι, αλλά και οι πλατιές πράσινες μαλακιές ταινίες, που σε πολλά μέρη αποκαλούνται «πράσινες παλίρροιες» (Enteromorpha prolifera).

Τα φύκη αυτά αναπτύσσονται σε μεγάλες ποσότητες σε ρυπασμένα λιμάνια, μόλους, μαρίνες, κοντά σε αγωγούς εκβολής λυμάτων, ή και εκεί όπου γλυκά νερά εισρέουν στο θαλάσσιο περιβάλλον. Συνήθως, καλύπτουν μαζικά χαλίκια και την επιφάνεια των βράχων σε πολύ μικρά βάθη, στο σημείο της ακτής όπου σκάνε τα κύματα. Οι οικολογικές επιπτώσεις του φαινομένου είναι τεράστιες, καθώς οι μεγάλες ποσότητες αυτών των φυκών εξαντλούν το οξυγόνο του νερού και παράλληλα στερούν το ηλιακό φως από τα υπόλοιπα θαλάσσια είδη στις περιοχές που το πρόβλημα γίνεται εντονότερο.

Συνήθως, δύο είδη αχινών που συναντάμε στα παράκτια νερά (ο μαύρος αχινός Arbacia lixula και ο λίγο μεγαλύτερος Paracentrotus lividus, που συνήθως έχει χρώμα καφέ ή μοβ) είναι είδη ευαίσθητα στη ρύπανση και η παρουσία αχινών καταδεικνύει καθαρά νερά. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί πως οι τσούχτρες και οι μέδουσες δεν είναι δείκτες ρύπανσης, αλλά αύξησης της θερμοκρασίας. Και το γεγονός ότι έχουν εξαπλωθεί προς τα βόρεια γεωγραφικά πλάτη δείχνει ότι αυξάνεται η θερμοκρασία των θαλασσών.

Σημειώνεται, ότι τόσο η Ποσειδωνία, όσο και τα φύκη είναι αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής στη θάλασσα (και όχι μόνο, γιατί το οξυγόνο που ελευθερώνουν χρησιμοποιείται από όλους τους οργανισμούς), και ο ρόλος τους είναι αντίστοιχος με εκείνον των δασών της ξηράς για τα χερσαία άγρια ζώα. Μάλιστα, η Ποσειδωνία θεωρείται σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και από την Ελληνική νομοθεσία ως προστατευόμενο είδος.

Ωστόσο, τα θαλάσσια φυτά έχουν επίσης ένα πλούσιο εφαρμοσμένο και εμπορικό ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, τα εκβρασμένα φύλλα της Ποσειδώνιας χρησιμοποιούνται για την παρασκευή κομπόστας για λίπασμα. Τα φύκη έχουν ακόμη περισσότερες εφαρμογές, μάλιστα κάποια είδη είναι εδώδιμα. Έτσι, στην Κρήτη ένα φύκος καταναλώνεται ως σαλάτα (σαλάτα του γιαλού). Επίσης, ευρέως είναι γνωστή η εφαρμογή των φυκών στη βιομηχανία τροφίμων, ζαχαροπλαστική, φαρμακοβιομηχανία, κοσμετολογία κ.ά. Από φύκη απομονώνονται συστατικά με τα οποία φτιάχνονται σούπες, κρέμες, ζελέ, παγωτά, και άλλα κοινά προϊόντα. Σημαντική είναι και η συνεισφορά των φυκών στην ιατρική, φαρμακοβιομηχανία, μοριακή βιολογία, στη βιομηχανία χρωμάτων, στους βιολογικούς καθαρισμούς, κ.ά.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι στην κατηγορία των φυκών ανήκουν και οργανισμοί που δεν είναι ορατοί με το γυμνό μάτι, τα λεγόμενα μικροφύκη. Τα μικροφύκη μπορεί να αποτελούν μέρος του γνωστού μας πλαγκτού. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτοί οι μικροσκοπικοί οργανισμοί δημιουργούν πληθυσμιακές εκρήξεις αφθονίας (άνθηση φυτοπλαγκτού), με αποτέλεσμα να δημιουργούν εμφανή συσσωματώματα στην επιφάνεια του νερού (π.χ. ερυθρά παλίρροια). Τα θαλάσσια φυτά λοιπόν, είναι πολύ σημαντικά, ειδικά για την Ελλάδα με τα 16.000 χιλιόμετρα ακτογραμμών. Και την επόμενη φορά που θα είστε στην παραλία, δείτε τα φύκη και τα θαλάσσια φυτά με άλλο μάτι, καθώς η παρουσία ή απουσία τους θα σας βοηθήσουν να καταλάβετε την οικολογική κατάσταση της θάλασσας στην οποία βρίσκεστε.

Δυστυχώς, δεν μπορούμε να αναγνωρίζουμε πάντοτε, αν η θάλασσα που κολυμπάμε είναι καθαρή. Μια σίγουρη επιλογή για καλή ποιότητα νερών κολύμβησης είναι οι ακτές που έχουν τη Γαλάζια Σημαία. Οι ακτές αυτές διαθέτουν υποδομές (π.χ. χώρους υγιεινής, ναυαγοσώστη κ.ά) και παρακολουθούνται με πολύ τακτικές δειγματοληψίες και αναλύσεις της ποιότητας του θαλάσσιου νερού. Και είναι ενδιαφέρουσα μια επίσκεψη στη διαδικτυακή βάση δεδομένων για την ποιότητα των ακτών στην Ευρώπη σύμφωνα με την Οδηγία της ΕΕ για την ποιότητα των νερών κολύμβησης http://www.eea.europa.eu/themes/water/mapviewers/bathing.

(πηγή:σταχυολόγηση κυρίως από άρθρο Ελληνικής Φυκολογικής Εταιρίας, Κ. Τσιάμη, Σ. Ορφανίδη, Κ. Αλιγιζάκη, http://phycology.gr/downloads/ELFE%20article%20Geo%20final%20with%20figures.pdf, φωτογρ. Κ. Τσιάμης, Γ. Ίσσαρης και από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας και Περιβαλλοντικής Έρευνας Αιγαίου Αρχιπέλαγος, http://archipelago.gr/ti-kanoume/thalassia-prostasia/, http://www.eepf.gr/blueflag, http://www.helmepajunior.gr/game003.html, http://friendshipiseverything.blogspot.gr/2012/06/blog-post_8897.html, http://www.hcg.gr/node/2600, http://hcmr.gr, http://www.thalassa.gr, http://www.infogreece.org/government/%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B1%CF%81%CE%AD%CF%82-%CE%B8%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B5%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%AD%CF%82/)