Ό-μορφα και ω-ραία!

του Κώστα Βαλεοντή, από το Ορόγραμμα Νο. 116

Ο μύθος της «εξαφάνισης» των φωνηέντων <η> και <ω> από το νέο βιβλίο Γραμματικής της Νεοελληνικής Γλώσσας για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη του Δημοτικού», για τον οποίο γράψαμε στο προηγούμενο φύλλο του «Ο» είχε και μια άλλη παρενέργεια: «ερέθισε» και έφερε στην επικαιρότητα έναν συναφή μύθο, που – ευτυχώς – δεν πήρε τις ίδιες διαστάσεις (δηλαδή να φτάσει ως την Βουλή των Ελλήνων): τον μύθο ότι στην νεοελληνική γλώσσα εξακολουθεί η μακρότητα και βραχύτητα των αρχαίων φωνηέντων όπως του <ω> και του <ο>, μια ιστορία που άρχισε στην δεκαετία του '80, με μια «έρευνα» (Διονύσης Σαββόπουλος) που συνέχεε και συνέδεε τον δυναμικό τονισμό των λέξεων και τον επιτονισμό των φράσεων και γενικά την προσωδία [*] με «οξείες», «βαρείες» και «περισπωμένες» και με «μακρά» και «βραχέα» φωνήεντα [1]. Κριτική εκείνης της «έρευνας» και ομιλίας είχε γίνει και από τον Γιάννη Χάρη [2].

Μαζί, λοιπόν, με το «ανάθεμα» της εξαφάνισης των φωνηέντων <η> και <ω>, ήρθε στην επιφάνεια και ο παλιός μύθος με την εμφάνιση και διάδοση σε πολλά ιστολόγια νέας «έρευνας» σχετικά με την διάρκεια των φωνηέντων <ω> (μακρού φωνήεντος της αρχαίας) και του <ο> (βραχέος φωνήεντος της αρχαίας), με γραφική απόδειξη της μεγαλύτερης διάρκειας του <ω> από το <ο>. Αυτή η «έρευνα» [3] περιλαμβάνει παρουσίαση και ανάλυση του ηχογραφήματος (σε διάγραμμα ένταση – χρόνος) μιας κοινότατης δυσώνυμης δισύλλαβης λέξης με <ώ> τονισμένο στη λήγουσα και <ο> άτονο στην παραλήγουσα και «αποδεικνύει» ότι το <ώ> διαρκεί περισσότερο από το <ο>. Οποία ανακάλυψη! Μα και βέβαια! ο τονισμένος φθόγγος [ó] διαρκεί λίγο περισσότερο από τον άτονο φθόγγο [o], ανεξάρτητα από το αν στην γραφή συμβολίζεται με <ό> ή <ώ>. Το ίδιο και ο τονισμένος φθόγγος [í] διαρκεί λίγο περισσότερο από τον άτονο φθόγγο [i] ανεξάρτητα από το αν στην γραφή συμβολίζεται με <ή>, <ί>, <ύ>, <εί>, <οί> ή <υί>.

Γενικά, η διάρκεια της τονισμένης συλλαβής (δηλ. του φωνήεντος της υπόψη συλλαβής) μιας λέξης είναι λίγο μεγαλύτερη από τη διάρκεια της άτονης, εκτός εάν η τονισμένη είναι λήγουσα. Τόσο στο αρχικό όσο και στα επόμενα ιστολόγια όπου αναπαρήχθη το «φοβερό» γεγονός (που «κατατρόπωσε» τους υποστηρικτές του νέου βιβλίου γραμματικής!) την αρχική ανάρτηση ακολούθησαν εγκεκριμένα σχόλια μόνο «φανατικών» υποστηρικτών του θέματος. Αν πάει κανένας να υποστηρίξει λογικά το ζήτημα, απλώς το σχόλιό του δεν εγκρίνεται από τον ιστολόγο και δεν αναρτάται! Ο γράφων είχε αυτήν την εμπειρία από δύο τέτοια ιστολόγια. Στο ένα μάλιστα, απλώς υποστήριξε την λογική παρατήρηση που έκανε ο προηγούμενος σχολιαστής, με αποτέλεσμα όχι μόνο να μην αναρτηθεί το σχόλιό του, αλλά να εξαφανιστεί και το σχόλιο του υπόψη προηγούμενου σχολιαστή! Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε και απάντησε αναλυτικά ο Ν. Σαραντάκος [4].

Ας δούμε τι συμβαίνει, πραγματικά, με τον τονισμό της νέας ελληνικής γλώσσας, ανατρέχοντας στον βαθύ μελετητή της ελληνικής γλώσσας Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

Από ένα δακτυλόγραφο του Μ. Τριανταφυλλίδη (συμπληρωμένο από τον ίδιο και με χειρόγραφες σημειώσεις), το οποίο εκτέθηκε, τον Νοέμβριο 2011,  μαζί με άλλα τεκμήρια από τη ζωή και το έργο του στο 8^ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», (http://www.eleto.gr/gr/Conference08.htm) αντιγράψαμε ακριβώς (τα εντονότυπα γράμματα δικά μας) το απόσπασμα:

«Κυριώτερα φωνητικά γνωρίσματα των νέων ελληνικών συγκρινόμενων με τ΄αρχαία

Α. Προσωδία – Τονισμός

1.   Χάθηκε η αρχαία προσωδία, η διαφορά μακρών και βραχέων (από τον 1^ον αιώνα μ. Χ.). Τα σημερινά φωνήεντα προφέρονται ισόχρονα· μόνο τα τονισμένα είναι λίγο μακρύτερα και προφέρονται και υψηλότερα, εκτός από τα τονισμένα στη λήγουσα: ἂνθρωπος, ὧμος, ὁμως, νόμος–νομός...» [5]

Επίσης, στην παράγραφο 40 της Φωνητικής Εισαγωγής της (Μεγάλης) Νεοελληνικής Γραμματικής του [6] ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης γράφει:

«Η φύση του τόνου και της λέξης

Μπορεί να προφέρωμε ένα φωνήεν:

α)   με μακρύτερη φωνή από ένα άλλο

β)   με διαφορετικό τόνο, δηλαδή με φωνή ψηλότερη στη μουσική κλίμακα

γ)   με φωνή πιο δυνατή, με μεγαλύτερη εκπνευστική δύναμη.

Όταν η φωνή υψώνεται, λέμε έχουμε μουσικό τόνο.

Όταν η φωνή γίνεται δυνατότερη λέμε πως έχουμε δυναμικό ή εντατικό τόνο.

Ο τόνος της γλώσσας μας έχει για συστατικά του στοιχεία και τη δύναμη και το μουσικό ύψος και το μάκρος. Δηλαδή το τονισμένο φωνήεν προφέρεται όχι μόνο πιο δυνατά από τ’ άλλα, παρά και ψηλότερα και μακρύτερα, αν και συνήθως δεν το αισθανόμαστε: έχετε, ο δρόμος.»

Αυτή είναι η αλήθεια.

Ο σημερινός τονισμός της ελληνικής είναι δυναμικός· δηλαδή η συλλαβή της λέξης που έχει τον τόνο προφέρεται δυνατότερα από τις άλλες. Εκτός, όμως, από την ένταση υπάρχουν άλλα δύο μεγέθη που αλλάζουν ανεπαίσθητα στην τονιζόμενη συλλαβή: η διάρκεια και η συχνότητα (ακριβέστερα: οι συχνότητες). Η τονιζόμενη συλλαβή ακούγεται με ελαφρώς μεγαλύτερη διάρκεια και το φασματικό περιεχόμενό της μετατοπίζεται ελαφρώς προς τις υψηλότερες συχνότητες. 

Μπορούμε να δώσουμε μια κατάλληλη απάντηση σ’ αυτούς που ισχυρίζονται πως στην σημερινή φάση της ελληνικής γλώσσας, την Κοινή Νεοελληνική (ΚΝ), ο φθόγγος που συμβολίζεται (στην γραφή) με το γράμμα <ω> (ωμέγα) προφέρεται διαφορετικά – και συγκεκριμένα με μεγαλύτερη διάρκεια – από τον φθόγγο που συμβολίζεται (στην γραφή) με το γράμμα <ο> (όμικρον).

Ας πάρουμε τις ίδιες τις λέξεις <όμικρον> και <ωμέγα> στην γραπτή τους μορφή. Η πρώτη αρχίζει από <ο> που ακολουθείται από <μ> και η δεύτερη αρχίζει από <ω> που επίσης ακολουθείται από <μ>. Στην πρώτη το <ο> είναι τονισμένο (έχει τον τόνο της λέξης), ενώ στην δεύτερη το <ω> είναι άτονο. Ας εκφέρουμε τις δύο αυτές λέξεις την μία μετά την άλλη, με την ίδια ένταση και την ίδια ταχύτητα, τις ηχογραφήσουμε και μετά τις ακούσουμε. Και χωρίς ειδική εξάσκηση, μπορεί το αυτί μας – είτε κατά την εκφορά των λέξεων είτε κατά την ακρόασή τους – να διακρίνει ότι, πράγματι, οι δύο πρώτοι φθόγγοι των λέξεων <όμικρον> και <ωμέγα> ακούγονται με διαφορετική διάρκεια. Αλλά τί περίεργο! Ο πρώτος φθόγγος της λέξης <όμικρον> ακούγεται σαν να διαρκεί περισσότερο από τον πρώτο φθόγγο της λέξης <ωμέγα>! Δηλαδή, το αντίθετο ακριβώς από τον ισχυρισμό της <μεγαλύτερης διάρκειας του ωμέγα>! Και πράγματι, όπως είπαμε προηγουμένως, αυτό συμβαίνει!

Ο τονισμένος φθόγγος [ó] έχει λίγο μεγαλύτερη διάρκεια από τον άτονο φθόγγο [o] ανεξάρτητα από τον συμβολισμό του καθενός τους μέσα σε συγκεκριμένες λέξεις. Δηλαδή, τα τονισμένα <ό> και <ώ> (για να είμαστε αυστηροί, οι φθόγγοι που αυτά παριστάνουν) δεν διαφέρουν μεταξύ τους και έχουν μεγαλύτερη διάρκεια από τα άτονα <ο> και <ω> που και αυτά δεν διαφέρουν μεταξύ τους. Για τον ίδιο λόγο, τα τονισμένα <ή>, <ί>, <ύ>, <οί>, <εί> και <υί> (για να είμαστε αυστηροί, οι φθόγγοι που αυτά παριστάνουν) δεν διαφέρουν μεταξύ τους και έχουν μεγαλύτερη διάρκεια από τα άτονα <η>, <ι>, <υ>, <οι>, <ει> και <υι> που και αυτά δεν διαφέρουν μεταξύ τους.

Ώστε, λοιπόν:

το <ό> διαρκεί περισσότερο από τα <ο> και <ω> π.χ. στις λέξεις:

όμορφος – ομορφιά και όμορφος – ωραίος

το <ώ> διαρκεί περισσότερο από τα <ο> και <ω> π.χ. στις λέξεις:

αιώνιος – καταιονισμός και αιώνιος – αιωνίως, 

Συμπέρασμα: 

Ακόμα και τα ίδια τα ονόματά τους (με τον πρώτο φθόγγο τους) καταρρίπτουν τον μύθο της «μεγαλύτερης διάρκειας» του <ω> από το <ο>, γιατί αποδεικνύουν ότι στην περίπτωσή τους ισχύει το αντίθετο! Αυτό που πρέπει να «μας μείνει» είναι ότι: ο τόνος είναι αυτός που συντελεί στην μεγαλύτερη διάρκεια!.

Ενδεικτικό είναι το παρακάτω ηχογράφημα (διάγραμμα έντασης–χρόνου) των λέξεων <όμορφος> και <ωραίος> όπου έχει επισημειωθεί η διάρκεια του αρχικού φθόγγου της κάθε λέξης.

Σχήμα 1

Θα δούμε τώρα ένα παράδειγμα για τον ρόλο των επιτονίσεων στον προφορικό νεοελληνικό λόγο. Ο Μ. Σετάτος [7] παραθέτει 19 επιτονίσεις της πρότασης /piγe na δi to spiti/ <Πήγε να δει το σπίτι>. Στο παρακάτω Σχήμα 2 παραθέτουμε τις 11 από αυτές. Στο σχήμα αυτό με x συμβολίζονται οι συλλαβές. Οι αριθμοί πάνω από τις συλλαβές σημαίνουν ένταση. Το 2 είναι η «κανονική» ένταση (η νόρμα). Τα τοξοειδή βέλη στην τελευταία συλλαβή της πρότασης δηλώνουν ανέβασμα ή κατέβασμα της συχνότητας (του ύψους). Η μικρή κάθετη γραμμή | σημαίνει μικρή παύση. Η καμπύλη γραμμή που γράφεται κάτω από τις συλλαβές και τις «ομαδοποιεί» σημαίνει ταχύτητα (γρήγορη συνεκφορά των συλλαβών αυτών της μίας μετά την άλλη). Ο εκθέτης ^h σημαίνει δάσυνση (ακούγεται και η εκπνοή μαζί με τον φθόγγο).

Σχήμα 2 – Επιτονίσεις μια φράσης

Ανάλυση των πέντε πρώτων επιτονίσεων του Σχ.2.

1.   Πήγε να δεί [**] το σπίτι (ίση ένταση των συλλαβών Πή-  δεί  σπί- και χαμήλωμα της συχνότητας στην τελευταία συλλαβή  -τι)  –  Απλή κρίση

2.   ΠΗγε να δεί το σπίτι (μεγαλύτερη ένταση στην συλλαβή Πή- και τα υπόλοιπα ίδια με το 1.)  –  Είναι αλήθεια ότι πήγε!

3.   Πήγε να ΔΕΙ το σπίτι (μεγαλύτερη ένταση στην συλλαβή  δεί  και τα υπόλοιπα ίδια με το 1.) –  Να δεί· όχι να κάνει κάτι άλλο!

4.   Πήγε να δεί το ΣΠΙτι (μεγαλύτερη ένταση στην συλλαβή  σπί-  και τα υπόλοιπα ίδια με το 1.) –  Το σπίτι· όχι κάτι άλλο!

5.   ΠΗγε να δεί το ΣΠΙτι (μεγαλύτερη ένταση τόσο στην συλλαβή Πή- όσο και στην συλλαβή  σπί-, μικρή παύση μετά την συλλαβή -γε και τα υπόλοιπα ίδια με το 1.)

Σε όλες τις περιπτώσεις ο (δυναμικός) τονισμός της φράσης είναι ο ίδιος· δηλαδή ακούγονται εντονότερες οι συλλαβές πή- δει και  σπί-. Στις πέντε πιο πάνω περιπτώσεις η έμφαση στην εκφορά της φράσης μπορεί να προσεγγιστεί κάπως και στην γραφή της π.χ. με έντονη εκτύπωση των λέξεων πήγε, δει ή σπίτι. Σε όλες τις επόμενες, όμως, χρειάζονται και άλλα φωνητικά σύμβολα για να αποδοθούν οι επιτονίσεις. Σχετικό με τον επιτονισμό είναι και το άρθρο «Στη Γωνιά του ΓΕΣΥ» στο φύλλο αρ. 105 [8].

Συνοψίζοντας, όλα αυτά που αναφέραμε παραπάνω μπορεί να τα διακρίνει και ένα «εξασκημένο» αυτί. Σήμερα, όμως, οποιοσδήποτε διαθέτει προσωπικό υπολογιστή μπορεί να «κατεβάσει» από το Ίντερνετ δωρεάν διαθέσιμα προγράμματα (όπως π.χ. τα προγράμματα Audacity και Praat) και να πειραματιστεί· και θα διαπιστώσει ότι δεν «λένε ανοησίες» οι ειδικοί – όπως γράφουν ορισμένοι «παντογνώστες» ιστολόγοι – αλλά ανοησίες λένε οι ίδιοι και οι αβανταδόροι σχολιαστές τους...

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1]   «Τα ελληνικά ως τραγούδι», ομιλία του Διονύση Σαββόπουλου, από το βιβλίο «Δημόσιος Διάλογος για τη Γλώσσα», Δόμος, 1988 (http://www.polytoniko.org/savvopoulos.php?newlang=el&font=Palatino+Linotype&title=Τὰ ἓλληνικὰ ὡς τραγούδι&right=no)

[2]   «Δείξε τη δύναμή σου, Ντεστέν», Γιάννης Χάρης (http://yannisharis.blogspot.gr/2007/02/1_23.html)

[3]   Eπεξεργασία σήματος ήχου εναντίον Νέας Ελληνικής Γραμματικής, σημειώσατε 7-5  (http://zcode-gr.blogspot.gr/2012/07/blog-post.html#comment-form)

[4]   «Τα δήθεν μακρά φωνήεντα, ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κ...», Ν. Σαραντάκος (http://sarantakos.wordpress.com/2012/07/25/tukolu/)

[5]   Δακτυλογραφημένη σελίδα (με χειρόγραφες σημειώσεις) του Μ. Τριανταφυλλίδη (http://www.translatum.gr/gallery/displayimage.php?album=131&pid=3813#top_display_media το τεκμήριο με αρ.1/ και 11 στην άνω δεξιά γωνία της φωτογραφίας)

[6]   «Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής», Μ. Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, 1941 (ανατύπωση 2002, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών)

---

[**] «το σύνολο των χαρακτηριστικών που έχουν σχέση με την ένταση και το ύψος της φωνής ή του χρόνου που μεσολαβεί ανάμεσα στις λέξεις και στις ενότητες των λέξεων, που αποτελούν μια φράση» (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Ιδρ. Τριανταφυλλίδη)).

[**] Σε τούτη την ανάλυση θέτουμε το σύμβολο του τόνου (΄) και πάνω στη μονοσύλλαβη λέξη «δεί», παρά τον ισχύοντα κανόνα της γραμματικής, για να δείξουμε ότι υπάρχει δυναμικός τόνος και στην συλλαβή αυτή.