Ολοένα και περισσότερο, η ελληνική κοινωνία θέλει να μάθει και να πληροφορηθεί για το Ισλάμ, για τις αρχές του και τις καταβολές του, για τις σχέσεις του με τη Δύση και τον δυτικό πολιτισμό. Εύλογο, αν σκεφτεί κανείς πόσο η ζωή μας επηρεάζεται, άμεσα ή έμμεσα, απ' όσα συμβαίνουν στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής, αλλά και στον αραβικό κόσμο ειδικότερα.
Πρόχειρα, από τα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα θα μπορούσα να αναφέρω το Καλός μουσουλμάνος, κακός μουσουλμάνος. Οι ΗΠΑ, ο Ψυχρός Πόλεμος και τα αίτια της Τρομοκρατίας, του Μαχμούντ Μαμντάνι, από τις εκδόσεις «Μελάνι», το Ισλαμοχριστιανικός Πολιτισμός του Richard W. Bulliet, από τις «Εκδόσεις του 21ου», ή το Επαναστατημένο Ισλάμ. Ο φονταμενταλισμός στον Αραβικό κόσμο, από τις εκδόσεις «Παπαζήση». Αυτό που, ειδικότερα, θα ήθελα να σχολιάσω εδώ είναι τα δύο πιο βασικά, ίσως, επιχειρήματα που ακούγονται συνήθως από εκείνους που προσπαθούν να ερμηνεύσουν ή/και να δικαιολογήσουν το φαινόμενο του ισλαμικού φονταμενταλισμού.
Το πρώτο, λοιπόν, από αυτά τα επιχειρήματα υποστηρίζει ότι η γενεσιουργός αιτία πρέπει να αναζητηθεί στη φτώχεια, και γενικότερα στις κοινωνικές ανισότητες που ενδημούν στον μουσουλμανικό κόσμο. Φοβάμαι, ωστόσο, ότι αυτή είναι μία από εκείνες τις απαντήσεις/εξηγήσεις που ακούγονται πολύ όμορφες, πολύ «υποψιασμένες» και πολύ «αριστερές», αλλά τελικά ουδόλως φωτίζουν το ζήτημα. Ασφαλώς, παντού και πάντοτε, η φτώχεια και οι κοινωνικές ανισότητες -με λίγα λόγια, η έλλειψη κοινωνικής συνοχής, που λέμε και εμείς οι «εκφυλισμένοι» Ευρωπαίοι- τροφοδοτούν ή επιτείνουν τη ροπή προς ακραίες μορφές βίας και προς πράξεις απελπισίας. Όμως, αν αυτή η εξήγηση αρκεί, τότε γιατί δεν επιλέγουν ανάλογες μορφές δράσης και τα δισεκατομμύρια των εξίσου -ή μάλλον, περισσότερο- φτωχών και εξαθλιωμένων κατοίκων της Ασίας και της Αφρικής που δεν ανήκουν στο Ισλάμ; Γιατί δισεκατομμύρια βουδιστών, ινδουιστών, ανιμιστών, ή δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο, δεν αντιδρούν προσφεύγοντας σε ανάλογες απονενοημένες πράξεις τυφλής βίας;
Ακόμη και αν το σχετικό επιχείρημα διανθιστεί με την ιστορική λεγόμενη διάστασή του, ότι δηλαδή οι φονταμενταλιστές προέρχονται κυρίως από χώρες οι οποίες έχουν υποστεί σκληρή αποικιακή εκμετάλλευση, πάλι η πραγματικότητα άλλα δηλοί. Οι Ινδοί και οι περισσότερες από τις φυλές της Αφρικής έχουν «ζήσει στο πετσί τους» την αποικιοκρατία με πολύ πιο βάναυσο και σκαιό τρόπο απ' ό,τι, για παράδειγμα, οι κάτοικοι του σημερινού Ιράν οι νεαροί μαχητές της Χεζμπολάχ.
Αρα, το «επιχείρημα της φτώχειας» πολύ απέχει, κατά τη γνώμη μου, από το να φωτίζει επαρκώς το θέμα του ισλαμικού φονταμενταλισμού και των αιτίων του.
Ενα άλλο επιχείρημα που συχνά ακούγεται αναφορικά με τις ενέργειες των ακραίων φονταμενταλιστών, οι οποίοι αυτοκτονούν συμπαρασύροντας στον θάνατο και αρκετούς «απίστους», είναι ότι δεν μπορεί κανείς παρά να θαυμάζει την αυτοθυσία τους, αφού έτσι, έμμεσα, αποδεικνύεται ότι ο σκοπός τον οποίο υπηρετούν είναι κατεξοχήν ευγενής.
Με άλλα λόγια, γενικεύοντας τον σχετικό προβληματισμό, το ερώτημα που τίθεται είναι αν ο βαθμός αυταπάρνησης ή/και αυτοθυσίας των μελών ενός κινήματος είναι ευθέως ανάλογος με την ποιότητα (ό,τι και αν σημαίνει αυτό) των ιδεών του.
Πρόκειται για επιχείρημα που κατεξοχήν το επικαλούνταν κατά το παρελθόν και η κομμουνιστική αριστερά. Σύμφωνα με αυτό, κατά τη ζοφερή περίοδο του εμφυλίου αλλά και γενικότερα, τα μέλη του ΚΚΕ δεν δίσταζαν να θυσιαστούν, λόγω ακριβώς της ανώτερης ποιότητας των κομμουνιστικών ιδεών, επειδή ενσάρκωναν τον «ανώτερο τύπου ανθρώπου», τον «οικοδόμο της μελλοντικής κοινωνίας» κ.ο.κ.
Δυστυχώς όμως, η πραγματικότητα για μία ακόμη φορά είναι πολύ πιο σύνθετη. Ο Αρθουρ Καίσλερ έγραφε το 1945, στην εξαίρετη συλλογή δοκιμίων του με τον τίτλο «Ο κομμισσάριος και ο γιόγκι» (ελληνική έκδοση «Γαλαξίας», 1969), ότι κατά τη διάρκεια του β' Παγκοσμίου Πολέμου κανένας δεν πολεμούσε με τόσο πάθος και τόση αυταπάρνηση όσο ο Γιαπωνέζος στρατιώτης που μαχόταν για τον ... αυτοκράτορά του, για τον μικάδο (άλλωστε, ας μην ξεχνάμε και την προέλευση της λέξης καμικάζι). «Οι άνθρωποι έχουν πολεμήσει και έχουν σκοτωθεί με την ίδια ζέση για ηλίθιες ή φωτισμένες, για προοδευτικές ή αντιδραστικές υποθέσεις [...]. Αποτελεί σόφισμα να συνάγουμε συμπεράσματα για την αξία μιας υπόθεσης από το ηθικό των μαχητών της», συμπλήρωνε ο Καίσλερ.
Αλλού, λοιπόν, θα πρέπει να αναζητήσουμε την απάντηση/εξήγηση για την απόλυτη αυταπάρνηση που ωθεί τους ταλιμπάν ή τα μέλη της Αλ Κάιντα να βαδίζουν προς τον θάνατο με την πεποίθηση ότι θυσιάζουν τη ζωή τους -αλλά και τη ζωή εκατοντάδων ή και χιλιάδων αθώων- στον «αγώνα τον καλόν». Ούτε το επιχείρημα της «φτώχειας» ούτε αυτό της «ποιότητας των ιδεών» φαίνεται πάντως να συνιστούν, το καθένα χωριστά ή και από κοινού, ολοκληρωμένη -και κυρίως, τεκμηριωμένη- απάντηση στο ζήτημα του φονταμενταλισμού και των αιτιών του.
Άλλωστε, ειδικότερα ως προς το Ισλάμ, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι η πιο πρόσφατη από τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, και επομένως και εκείνη στην οποία επιβιώνει κατεξοχήν ο λεγόμενος ζήλος του νεοφωτίστου -το πολεμικό», με άλλα λόγια, στοιχείο. Πιθανότατα και για λόγους που συνδέονται με το γεωπολιτικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίστηκε ο Μωάμεθ, το δυναμικό/μαχητικό αυτό στοιχείο διαπερνά και διαποτίζει αρκετά σημεία του Κορανίου. Εξού και η γνωστή ρήση του μουσουλμάνου εμίρη «αν τα άλλα βιβλία λένε ό,τι και το Κοράνι, είναι περιττά· αν λένε κάτι διαφορετικό, είναι επικίνδυνα».
