Oι αραβικές κατακτήσεις
Ενα νέο βιβλίο προσπαθεί να ανακατασκευάσει
και να αποκαταστήσει την αλήθεια
Ευφυΐα ή θρησκευτικός ζήλος; Μια ορδή Βεδουίνων, μεθυσμένων με θρησκεία, εφορμά από την αραβική χερσόνησο και ξαπλώνεται δυτικά καίγοντας στο πέρασμά της τη μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Με σφαγές και καταναγκαστικό προσηλυτισμό επιβάλλει το Ισλάμ σε μια τεράστια έκταση του κόσμου από την Ισπανία ώς τα πρόθυρα της Κίνας. Αυτή είναι η εικόνα της εμφάνισης του Ισλάμ στο μυαλό πολλών ανθρώπων, ένα θολό κατάλοιπο των μαθημάτων της Ιστορίας στο σχολείο. Και είναι λαθεμένη.
Μέσα σε λίγα χρόνια
Για τον Hugh Kennedy τουλάχιστον, που στο βιβλίο του The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live in (εκδ. Weidenfeld, 421 σελ., 25 στερλίνες) επιχειρεί να ξεδιαλύνει έναν ιστορικό γρίφο. Πώς η αραβική εκείνη δύναμη, σχετικά μικρού αριθμού και δίχως ιδιαίτερη οπλική υπεροχή απέναντι στους αντιπάλους της, κατόρθωσε αυτό το φαινομενικά ακατόρθωτο; Στον αιώνα που ακολούθησε τον θάνατο του Προφήτη, το 632, προκάλεσαν δύο μεγάλες και μακροχρόνιες αυτοκρατορίες, τη Βυζαντινή και των Σασανιδών· κατέκτησαν τη Συρία μέσα σε 8 χρόνια, το Ιράκ σε 7, την Αίγυπτο μόλις σε 2 και σε 5 την Ισπανία και την Πορτογαλία. Τον ίδιο καιρό, εισέδυσαν βαθιά στην Κεντρική Ασία και στην Ινδία.Πώς το κατόρθωσαν; Γιατί δεν συνάντησαν ισχυρότερη και διαρκέστερη αντίσταση; Και πώς (άλλο ένα μυστήριο) διατηρήθηκε η δική τους αυτοκρατορία; Λεπτομερειακά και επίμοχθα, όπως γράφει ο «Εκόνομιστ», ο ιστορικός ανακατασκευάζοντας τις αραβικές κατακτήσεις ζωγραφίζει μια εικόνα, η οποία είναι εντελώς αντίθετη προς τα κοινώς παραδεδεγμένα. «Οι αραβικές κατακτήσεις», γράφει, «κάθε άλλο παρά ήταν το ξεχείλισμα της ακμής κάποιων άτακτων, νομαδικών ορδών». Οι Βεδουίνοι της Αραβίας ήσαν τραχείς και ιδιαίτερα ευέλικτοι· επιπλέον παρακινούνταν από τη φυλετική τιμή, την επιθυμία για λάφυρα και από τον ζήλο του Ισλάμ. Είχαν ηγέτες, ευφυείς άνδρες προερχόμενους από την ελίτ της Μέκκας, οι οποίοι γνώριζαν πώς να διοχετεύουν τη «φρενήρη, στρατιωτική ζωτικότητα» των Βεδουίνων προς τα έξω. Στην αντίθετη περίπτωση θα είχαν να αντιμετωπίσουν μια τεράστια εσωτερική έκρηξη.
Οι ηγέτες εκείνοι είχαν επίσης κατανοήσει ότι εάν θεμελίωναν τις κατακτήσεις τους πάνω σε μαζικές σφαγές και στον διά του ξίφους προσηλυτισμό, θα είχαν διαπράξει ένα μοιραίο σφάλμα. Εγιναν σφαγές, αλλά δεν ήταν το σύνηθες. Εάν οι κατακτημένοι λαοί πλήρωναν τους φόρους και δεν δημιουργούσαν προβλήματα και φασαρίες, ήσαν, κατά πολύ, ελεύθεροι να πράττουν κατά βούλησιν.
Οι ντόπιοι ενσωματώνονταν στη νέα διοικούσα τάξη. Οι προϋπάρχουσες θρησκείες –χριστιανισμός στη Συρία και την Αίγυπτο, ζωροαστρισμός στις περσικές περιοχές, ινδουισμός και βουδισμός ανατολικότερα– δεν εδιώχθησαν. Οι μεγάλης κλίμακας προσηλυτισμοί συνέβησαν αργότερα. Τον καιρό των κατακτήσεων λίγη ή καθόλου πίεση δεν ασκήθηκε στους κατακτημένους λαούς να αλλαξοπιστήσουν. Οσο για τη λεηλασία και το κάψιμο της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ο ιστορικός λέει ότι πρόκειται για αναξιόπιστο μύθο.
Οι παράμετροι της επιτυχίας
Τύχη είχαν οι Αραβες και στον χρόνο που επέλεξαν. Ο Κένεντι εισάγει ότι εάν είχαν ξεκινήσει μια γενιά νωρίτερα θα είχαν αποτύχει. Οταν όμως ξεκίνησαν, η αταξία εντός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της αυτοκρατορίας των Σασανιδών εξηγεί το γιατί συνάντησαν εκεί μικρή αντίσταση.
Αυτό όμως δεν συνέβη παντού. Οι πρώτες μουσουλμανικές στρατιές συνάντησαν σφοδρότατη αντίσταση από τους Τούρκους της Κεντρικής Ασίας. Και στην άλλη πλευρά της αυτοκρατορίας τους, κατέκτησαν μεν τους Βέρβερους της Βόρειας Αφρικής, αλλά τους αποξένωσαν, με την κτηνωδία των σκλαβοπάζαρων, που ήταν και η αφορμή για την εξέγερση των Βερβέρων το 741.Ο ιστορικός ξεδιπλώνει την αξιοθαύμαστη τούτη ιστορία με δεξιότητα και κύρος. Μερικές φορές ίσως να είναι ο σοβαρός επαγγελματίας ιστορικός, πράγμα που σημαίνει ότι ο κοινός αναγνώστης θα πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει την επιφύλαξη του σοβαρού ιστορικού που αποφεύγει να βγάζει συμπεράσματα όταν δεν έχει επαρκή στοιχεία να τα στηρίξει. Και σε αρκετά σημεία οι ιστορικές πηγές είναι συγκεχυμένες, ιδίως όταν είναι γραμμένες πολύ μετά τη διεξαγωγή των γεγονότων.
Και ακόμη, ως συνήθως, η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Οι αραβικές πηγές γέμουν αυτοϊκανοποίηση, επαινώντας τις αρετές του απλού, υπέρμαχου της ισότητας Βεδουίνου, σε αντίθεση προς τους ελιτιστές και εκτεθηλυμένους Πέρσες αντιπάλους. Ο ιστορικός χρησιμοποιεί αραβικές πηγές αλλά κριτικά και προσπαθεί να τις ισορροπήσει με την εκδοχή των κατακτημένων.
Ο υπότιτλος του βιβλίου, «Πώς η επέκταση του Ισλάμ άλλαξε τον κόσμο εντός του οποίου ζούμε», δεν αναλύεται άμεσα. Ισως ο συγγραφέας και ο εκδότης το θεώρησαν ευλογοφανές. Οι αραβικές κατακτήσεις μεταμόρφωσαν φιλικά τον κόσμο όπου έγιναν. Το σημερινό δίδαγμα όμως είναι διαφορετικό. Είναι η απώλεια εκείνης της πρώτης δύναμης που στοιχειώνει την καρδιά και το πνεύμα των μουσουλμάνων γεννώντας οργή, ταπείνωση και τελικά την εκδικητικότητα της Αλ Κάιντα.
(The Economist, Καθημερινή, 21/9/2007)
