Η τοπολογία των κινδύνων!

Δρ. Θόδωρος Κουσουρής
περιβαλλοντολόγος

Καθώς σβήνουν τα φώτα της επικαιρότητας για τους πρόσφατους σεισμούς στην Κίνα, αλλά και στην Ηλεία και Αχαΐα, η πραγματικότητα και οι προκλήσεις βρίσκεται μπροστά μας. Και για να διδαχθούμε από τα όσα συνέβησαν στους πρόσφατους σεισμούς, αλλά και από το περσινό καλοκαίρι με τις τεράστιες πυρκαγιές, είναι χρήσιμο να επαναληφθεί για άλλη μια φορά, ότι δεν υπάρχει επόμενη μέρα, χωρίς να θυμόμαστε το χθες, αν αγνοούμε το σήμερα και δεν προετοιμαζόμαστε για το αύριο και το μεθαύριο. Τώρα, σήμερα, αύριο και μεθαύριο είναι αλληλένδετα.

Και, εφόσον … φιλοξενούμαστε στη Φύση, οι κάθε είδους κίνδυνοι επηρεάζουν και επηρεάζονται αμφίδρομα από το περιβάλλον και τον άνθρωπο, για το περιβάλλον και για τον άνθρωπο. Άλλωστε, στις σημερινές συνθήκες η Φύση προσπαθεί να επανακτήσει το χώρο που ο άνθρωπος, με βίαιο πολλές φορές τρόπο, της τον έχει αφαιρέσει αυθαίρετα. Με ανθρωποκεντρικούς όρους, ας φερθούμε στη Φύση, τουλάχιστον «ευγενικά».

Σήμερα οι κίνδυνοι για την ανθρωπότητα, πέρα από τα συνηθισμένα και όμως τα ανυπέρβλητα προβλήματα που αφορούν στην πείνα, στις ασθένειες, στην ανέχεια και στην πρόσβαση-έλλειψη καθαρού νερού, έχουν πολλαπλές ιδιαιτερότητες, ιδιομορφίες κινδύνων και αμφίδρομες σχέσεις ανάμεσα στη Φύση και στον άνθρωπο. Στις μέρες μας, γίνεται καταφανέστατο ότι οι κίνδυνοι και οι απειλές προέρχονται κατά ένα σημαντικό ποσοστό από τον τρόπο που συγκροτούνται οι σύγχρονες κοινωνίες, από τις αναπτυξιακές προτεραιότητες, αλλά και από μακρόχρονες συνήθειες, νοοτροπίες, τρόπους, συμπεριφορές, αυτό που με απλά λόγια αποκαλείται «διαχρονική οπισθοδρομικότητα».

Μαζί με τις φυσικές καταστροφές συμπορεύονται με εντεινόμενους ρυθμούς και οι ανθρωπογενείς καταστροφές, τα τελευταία χρόνια. Φαίνεται, καθώς μας ενημερώνουν οι ειδικοί, ότι έχει δημιουργηθεί υπέρβαση των ορίων και της χωρητικότητας – ανεκτικότητας που υπήρχε ανάμεσα στη Φύση και στον Άνθρωπο. Υπερβάλαμε, καθώς φαίνεται, με τις δραστηριότητες, νοοτροπίες και πολιτικές τα όρια αντοχής του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι, τυφώνες τύπου Κατρίνα θα ενσκήπτουν συχνότερα, το τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού έχει προβληματίσει την ανθρωπότητα για το επόμενο μεγάλο κτύπημα, καθώς και το επόμενο μεγάλο κτύπημα του εγκέλαδου.

Αυτή την κατηγορία των γεγονότων απ’εδώ και πέρα, θα τη συναντάμε όλο και συχνότερα, επιμένουν οι ειδικοί. Όπως συχνότερες θάναι οι καταιγίδες, οι πλημμύρες, οι κατολισθήσεις και οι λασπορροές. Επίσης, συχνότερες θάναι οι παρατεταμένες ανομβρίες, οι ξηρασίες και η έλλειψη νερού, αλλά και οι πυρκαγιές δασικών εκτάσεων ανά τον πλανήτη. Φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές μας αναγκάζουν να ξανασκεφτούμε τον τρόπο που ζούμε και εκείνους τους τρόπους που ασκούνται οι πολιτικές και οι οποίες είχαν μέχρι σήμερα στο περιθώρια τη Φύση και την Κοινωνία.

Και μια που μπήκαμε στην καλοκαιρινή περίοδο οι δασικές πυρκαγιές δεν είναι και χρονικά μακριά μας. Επομένως, οι αρμόδιοι τοπικοί φορείς, οφείλουν να έχουν προετοιμαστεί για κάθε ενδεχόμενο, αλλά και να επιφορτιστούν με πρόσθετες ευθύνες και εξουσίες ως προς την οργάνωση, το σχεδιασμό και με ικανούς μηχανισμούς. Και το κυριότερο, για την ουσιαστική συμβολή στην πρόληψη ή και στην καίρια καταστολή των κάθε είδους φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών, είναι σημαντικό να προωθηθεί η συνεργασία των τοπικών φορέων και με δομές ανάληψης δράσεων και ευθύνης, καθότι είναι γνώστες του χώρου, της τοπικής ιδιομορφίας, αλλά και της πολιτιστικής, οικολογικής και άλλη αξία τους.

Εξάλλου, η ολοκληρωμένη αντιμετώπιση και επίλυση, τόσο σημαντικών ζητημάτων έχει την ανάγκη ξεκάθαρων και συγκεκριμένων πολιτικών που άπτονται του καθορισμού των χρήσεων γης, του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και της προστασίας φυσικού περιβάλλοντος. Άλλωστε είναι γνωστό ότι στη χώρα μας ενδημούν ο οικοπεδοφάγοι, αν και είναι πασιφανές ότι συνήθως οι αγροτικοί, δασικοί και δημόσιοι δρόμοι, δεν καθαρίζονται από κάθε είδους εύφλεκτα υλικά. Αλλά και οι εμπρηστικές συνθήκες και παράγοντες είναι γνωστοί, άγνωστοι και πρωτοεμφανιζόμενοι. Πολλές φορές καθ’υπερβολή, αλλά και υπάρχουν και πραγματικά περιστατικά αμέλειας, προθέσεων ή και μυθοπλασίες.

Πράγματι οι κεραυνοί έχουν δημιουργήσει πυρκαγιές, όπως και τα ηλεκτροφόρα καλώδια της ΔΕΗ, αλλά και οι σκουπιδότοποι από αυτανάφλεξη. Ορισμένοι ειδικότεροι των ειδικών, διατείνονται ότι τα δασικά φυτά σε περιόδους ξηρασίας εκπέμπουν στο περιβάλλον αιθυλένιο, εξαιρετικά εύφλεκτο αέριο, οπότε οι πιθανότητες να προκληθεί πυρκαγιά είναι μεγάλη. Από την άλλη οπτική στα Μεσογειακά δάση η φωτιά αποτελεί κυρίαρχο συστατικό του οικοσυστήματός τους και καίγονται. Φωτιά και βλάστηση συνυπάρχουν σε αέναο κύκλο. Δηλαδή, οι πυρκαγιές σ’αυτά τα οικοσυστήματα αποτελούν μόνιμο και επαναλαμβανόμενο φαινόμενο.

Όπως αποφαίνονται οι ειδικοί επί επιχειρησιακών συνθηκών, κάθε σχέδιο έκτακτης ανάγκης αποτελεί θεωρητική προσέγγιση η οποία οφείλει τακτικά να επικαιροποιείται με ασκήσεις ετοιμότητας σε πραγματικές συνθήκες και στο ύπαιθρο. Τα σενάρια και οι προβλέψεις ποτέ δεν διασφαλίζουν 100% ανθρώπινες ζωές, περιουσίες, γεννήματα, αλλά και την προστασία του περιβάλλοντος. Καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της αποτελεσματικότητας είναι η συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τοπικών φορέων, η διασπορά και κατανομή των δυνάμεων πρόληψης και καταστολής, ο συντονισμός των κάθε είδους δυνάμεων και οι εθελοντές. Τα λάθη και οι εσφαλμένες εκτιμήσεις είναι ανθρώπινα, αλλά οι παραλήψεις σε μέσα και με την κατάλληλη εξάρτυση όσων θα ασχοληθούν με το δύσκολο έργο των φυσικών καταστροφών, είναι εγκληματικές.

Και το ζητούμενο είναι αν μπορούμε να συμβάλλουμε στην ελαχιστοποίηση των Φυσικών και Ανθρωπογενών κινδύνων. Για παράδειγμα, η αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη χρειάζεται μακροπρόθεσμο σχέδιο μείωσης των εκπομπών αέριων ρύπων σε διεθνές επίπεδο και σε τοπικές ρυπογόνες πηγές. Το βήμα μπορεί να ξεκινήσει από τοπικό επίπεδο. Αυτό που χρειάζεται είναι ορθολογισμός στην παραγωγή και υπερκατανάλωση ενέργειας, μη ρυπογόνες βιομηχανικές υποδομές, τοπικές και υπερτοπικές πολιτικές με έγνοια για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Και οι καθημερινές μας συμπεριφορές αλλάζουν ως προς τις προτεραιότητες των εννοιών ευημερία, καλύτερη ποιότητα ζωής. Σε αυτή την άλλη σύμπλευση, συμπαρασύρονται και οι οικονομικοί στόχοι, η αναδιάρθρωση της διοίκησης, η αποκέντρωση των εξουσιών, η εκπαίδευση και η περιβαλλοντική αγωγή.

Οι φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές αφορούν ζωές, περιουσίες, βιοποριστικές δραστηριότητες, παραγωγικούς τομείς, οικογενειακές εστίες, το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον. Πλήττουν τον κοινωνικό ιστό, την αποτελεσματικότητα των πολιτικών, τη συγκρότηση της συντεταγμένης πολιτείας, την ουσιαστική ευθύνη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της Κεντρικής εξουσίας. Όταν η κρατική αποτελεσματικότητα αμφισβητείται εκ των γεγονότων, όταν η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει αποψιλωθεί από αρμοδιότητες για τα τοπικά ζητήματα και όταν οι κάτοικοι πορεύονται μόνο από το ένστικτό τους και χωρίς καθοδήγηση, τότε μπορούμε να μιλάμε ότι το «προσάναμμα» στις περσινές πύρινες καταστροφές, ήταν η απουσία σχεδιασμού αντιμετώπισης έκτακτων συνθηκών, το έλλειμμα ικανότητας, η έλλειψη περιφρούρησης της ζωής, των αγαθών, του περιβάλλοντος και η αναποτελεσματικότητα αποτροπής τέλεσης εγκλημάτων προς τη Φύση και τον Άνθρωπο.

Οι περιβαλλοντικοί και ανθρωπογενείς κίνδυνοι είναι υπαρκτοί και ορατοί. Η προέλευσή τους είναι πλέον γνωστή και έχει ονοματεπώνυμο. Η στρατηγικές πρόληψης οφείλουν να επαναπροσδιοριστούν και να περιλαμβάνουν ως ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία τους και την ελαχιστοποίηση των επικίνδυνων συμπεριφορών της κοινωνίας και καθενός μας ξεχωριστά ως προς τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Να δημιουργηθούν ικανές στρατηγικές πρόληψης των υπαρκτών κινδύνων με άμεση εμπλοκή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και του πληθυσμού. Η πηγή των κινδύνων είναι «το περιβαλλοντικό όριο των ανθρώπινων κοινωνιών» κατά τους σύγχρονους στοχαστές και φιλοσόφους.

Παρότι οι επισημάνσεις αυτές συζητούνται ευρύτατα και αντιλαμβανόμαστε ότι μας αφορούν όλους, γρήγορα αποστασιοποιούμαστε, όταν θα πρέπει να αναλάβουμε κάποιες ευθύνες, όταν η αναγκαιότητα των απαιτούμενων δράσεων αγγίζει συνήθειες, κτητικά δικαιώματα και συμπεριφορές. Ωστόσο οφείλουμε να αλλάξουμε βασικές παραδοχές, στρατηγικές και συνθήκες σε όλες τις διαστάσεις της ζωής μας. Το περιβάλλον σημαίνει και σηματοδοτεί την ισορροπία και την αρμονία των σχέσεων. Και η ερώτηση απευθύνεται σε όλους μας. Οι ανθρώπινες κοινωνίες που έχουν υπερκεράσει και υπερβεί τα όρια, δεν έχουν υποχρέωση να επαναπροσδιορίσουν αυτό που πραγματικά τους ανήκει;