Perjalanan 11

Στα χωριά των Toba Batak Samosir, Πέμπτη 26.7.90 Μετά το πλούσιο, ως συνήθως, πρόγευμα με τον απαραίτητο παγωμένο φρουτοχυμό που περίμενα κάθε φορά με λαχτάρα, φύγαμε στις 7:45 με το πλοιάριο για να επισκεφθούμε τα χωριά των Τoba Batak. Η πρώτη επίσκεψη είναι στο χωριό Αmbarita. Μετά το άραγμα στο μικρό λιμανάκι, προχωράμε με τα πόδια στον προορισμό μας στα ενδότερα. Στο δρόμο μας συναντάμε μια μεγάλη υπαίθρια αγορά με ταξιδιωτικά ενθύμια, όπου ήταν κυρίως εκτεθειμένα ξυλόγλυπτα λαϊκής τέχνης των ιθαγενών. Πολλά από αυτά γίνονται εκείνη τη στιγμή. Ο καλλιτέχνης κάθεται κατάχαμα επάνω σε μια λεπτή ψάθα, και με ένα αιχμηρό εργαλείο, λαξεύει επάνω στο ξύλο τις μορφές.Από παιδί είχα ευαισθησία σε καλλιτεχνικά ερεθίσματα αλλά μ' αυτό το είδος της τέχνης δεν έτυχε να έλθω μέχρι τώρα σε επαφή. Ίσως γιατί απαιτεί ειδικό χώρο, ίσως γιατί ένα κομμάτι χαρτί και ένα μολύβι, για να ζωγραφίσης, είναι πιο ευκολόβρετο από ένα κομμάτι ξύλο και μιά σειρά από ειδικά εργαλεία. Κάθισα και παρατήρησα πόσο ωραία διαμορφώνει την επιφάνεια του ξύλου ο καλλιτέχνης. Ξεκινάει από ένα χονδροειδές σχέδιο πρόχειρα σκιτσαρισμένο. Με ένα καλέμι και ένα σφυράκι δημιουργεί τα βαθουλώματα. Με ένα σκαρπέλο στρογγυλεύει τις ακμές ή κάνει αυλακώσεις αποσπώντας λεπτές λουρίδες ξύλου, οι οποίες, κάτω από την πίεση του αιχμηρού εργαλείου, τυλίγονται σαν ελατήρια και πέφτουν στο έδαφος. Μετά, με τις άκρες των δακτύλων περνάει την επιφάνεια, χαϊδεύοντας την, σαν να θέλη να αισθανθή την αρμονία των ελιγμών της. Ο,τι δεν συμφωνεί με την αισθητική του, επανέρχεται και το απομακρύνει, μέχρι να χαμογελάση από ικανοποίηση σαν να λέη: • Έτσι σε ήθελα! Τώρα είσαι τέλειο! Και μετά... έρχεται το δούλεμα με το γιαλόχαρτο. Οι επιφάνειες πρέπει να γίνουν ομοιογενείς με χοντρό, μετά να λειανθούν με ένα λεπτότερο και τέλος να γιαλισθούν με το πιο λεπτό γιαλόχαρτο που διατίθεται. Κατόπιν έρχεται η βαφή, αν προβλέπεται, και το λούστρο. Παριστάμενος από την αρχή σε μία τέτοια εργασία, άθελα σου, προσπαθείς να μαντέψης το πού θέλει να καταλήξη. Κάποια στιγμή, εντελώς ξαφνικά, η φαντασία συμπληρώνει τα κενά και βλέπεις από τα βαθουλώματα και τα εξογκώματα, από τις κυρτές και κοίλες επιφάνειες, να στοιχειοθετήται, όπως στο ψηφιδωτό, η εικόνα και να προβάλλη μέσα από την άμορφη μάζα του ξύλου, σαν από θαύμα, το δημιούργημα... Το ερέθισμα υπήρξε πολύ έντονο και μόνο που δεν πήγα να καθίσω κοντά τους να πάρω και γω ένα κομμάτι ξύλου και να αρχίσω να το πελεκάω. Το πρόγραμμα όμως του Αdi ήταν αυστηρό και απαράβατο. Έπρεπε να προλάβουμε, λέει, μία παράσταση. Έτσι "προσγειώθηκα", χωρίς να ξέρω, ότι αργότερα στο Bali θα βρισκόμουνα σε ένα εργαστήριο ξυλογλυπτικής, σχεδόν θεϊκής τέχνης και θα δεχόμουνα τη ... "χαριστική βολή"... Στην αγορά αυτή έβλεπες κάθε είδους μάσκες θεών, πνευμάτων και δαιμόνων, όπως επίσης σπαθιά με ξυλόγλυπτες λαβές σε σκαλιστές θήκες, μαγικά ημερολόγια με ακατάληπτες σημειώσεις χαραγμένες επάνω σε λεπτές λάμες από μπαμπού και άλλα. Είχα δει πολλές φορές ξυλόγλυπτα της Απω Ανατολής, τα οποία όμως είχαν προέλευση από την Κίνα, Ιαπωνία, Ταΐλάνδη και Μπαλί. Όλα αυτά τα μέρη είχαν κοινό χαρακτηριστικό, τις κοινές θρησκευτικές ρίζες με την Ινδία, απ' όπου και η τέχνη τους - πάντοτε με τις τοπικές παραλλαγές - ήταν επηρεασμένη. Τα ξυλόγλυπτα αντιθέτως, εδώ στη νήσο Samosir, μου θυμίζουν περισσότερο έργα των λαών της Πολυνησίας, των Ίνκας, του αρχαίου Μεξικού, και του Περού. Δεν θέλω να φύγω προτού πάρω κάποια ενθύμια. Ετσι μετά από μικρό παζάρι, αγοράζω δύο ραβδόμορφα ειδώλια. Ποιός ξέρει, ίσως βοηθήσουν και αυτά στην καλή έκβαση του ταξιδιού, σκέφθηκα, γιατί χρειαζόμαστε την συμπαράσταση όλων των μεταφυσικών δυνάμεων, για να μην πάη κάτι στραβά, με τόσους αστάθμητους παράγοντες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε. Είναι λαξευμένα πάνω σε ένα ραβδί με λαβή, όπως των στιλέτων. Οι μορφές απεικονίζοται, η μία καβάλλα επάνω στην άλλη, όπως στα totem της Πολυνησίας ή του Μεξικού. Αν και δεν ξέρω την πραγματική χρήση τους, φαντάζομαι ότι οι ιθαγενείς τα παίρνουν μαζί τους και τα χρησιμοποιούν σαν φυλακτά ή ως τελετουργικά όργανα. Εκεί αγοράζω επίσης και ένα τοπικό ημερολόγιο των Batak, για τη χρήση του οποίου δεν κατορθώνω να μάθω τίποτε παραπάνω. Είναι ένα ξύλινο ισοσκελές τρίγωνο μεγέθους παλάμης, με πάχος γύρω στα δύο εκατοστά. Η κορυφή του είναι προς τα πάνω και έχει και μία τρύπα, από την οποία περνάει ένα σχοινί για να κρεμιέται. Έχει και από τις δύο πλευρές του σκάλισμα. Στη μία πλευρά υπάρχει ανάγλυφη η λέξη: "HORAS", η οποία, όπως μας πληροφορούν, είναι είδος φιλικού χαιρετισμού, ενώ στην άλλη υπάρχει ανάγλυφη η λέξη: "TOMOΚ", που είναι το όνομα ενός χωριού της νήσου Samosir. Και στις δύο πλευρές απεικονίζεται ένα παραδοσιακό σπίτι των Batak. Από τη βάση του τριγώνου κρέμονται 12 λάμες από μπαμπού, στις οποίες είναι σκαλισμένα γριφώδη σύμβολα προφανώς στην αρχαία τοπική γραφή των Batak. Τη σημασία τους δεν μπόρεσα να την πληροφορηθώ μέχρι σήμερα. Υπήρχε και μία ενδιαφέρουσα μάσκα με μυστηριώδη επίδραση επάνω μου. Είχα την εντύπωση, ότι με προκαλούσε να την πάρω μαζί μου. Είχα βεβαίως πολλά ακούσει, για την τελετουργική σημασία που έχουν οι μάσκες σ' αυτούς τους πολιτισμούς και τις μαγικές δυνάμεις που τους αποδίδουν και ίσως είχα επηρεασθή απ' αυτό. Παραμένει όμως η απορία, γιατί με τραβούσε τόσο αυτή η συγκεκριμένη από τις δεκάδες που υπήρχαν εκεί.Δεν ξέρω τι μ' έπιασε και μπλέχτηκα σ' ένα παζάρι με την πωλήτρια, προτείνοντας μια τιμή, η οποία φαίνεται δεν ήταν καθόλου ρεαλιστική. Είχα πει, ότι δεν είχα περισσότερα χρήματα μαζί μου, για να είναι η τιμή τελεσίδικη. Αν μετά υποχωρούσα, θα αποκαλυπτόταν ότι μπλόφαρα και θα έπαιρνα στο λαιμό μου όλη την λευκή φυλή, για αδύναμη και ψεύτικη συμπεριφορά, στη συνείδηση της ανεπιτήδευτης ιθαγενούς με το φωτεινό χαμόγελο. Ετσι δεν πήρα τη μάσκα εκείνη, και στενοχωρήθηκα ακόμη περισσότερο, γιατί είχα την εντύπωση, ότι φεύγοντας με κοίταγε και η μάσκα και το μελαψό κορίτσι με κάποια απογοήτευση. • Είναι δυνατό να αρέση κάτι σε λευκό και να μην μπορή να το αποκτήση! Φαίνεται να σκεπτόταν... Αργότερα όταν βρισκόμασταν στην Ιάβα, σε μία έκθεση έργων της βορείου Σουμάτρας, αγόρασα μία άλλη μάσκα η οποία ήταν ακριβότερη και όχι τόσο λεπτής τέχνης. Παρ' όλα αυτά στη μνήμη μου έχει αποτυπωθή -χρόνια τώρα- η θλιμμένη έκφραση της κοπέλας όταν απομακρυνόμουν και η αυστηρή ματιά του θεού που παρίστανε η μάσκα, όταν τον περιφρόνησα για λίγα δολάρια. Από την υπαίθρια αυτή αγορά αναμνηστικών, οδηγηθήκαμε σ' ένα πλάτωμα. Ήταν μια μικρή πλατεία με μία σειρά παραδοσιακά κτίσματα. Στη μέση ένα πέτρινο στρογγυλό τραπέζι και καμιά δεκαριά πέτρινα καθίσματα γύρω. Όλα ήταν διαβρωμένα από την πολύχρονη δράση των λειχήνων. Βρισκόμαστε στο περίφημο Tempat Sidang Adat της Ambarita. Adat, στα ινδονησιακά σημαίνει γενικώς κάτι, που έχει σχέση με τις παραδόσεις της φυλής. Sidang, είναι τα μέλη κάποιου συμβουλίου. Τempat, θα πη γενικώς τόπος. Έτσι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε την παραπάνω φράση, σαν "τόπος μελών συμβουλίου για θέματα παραδόσεως". Δεν ξέρω τι άλλου είδους "συσκέψεις", μπορούσαν να λαμβάνουν χώρα σ' αυτό το μέρος, αλλά αυτό που ο οδηγός μας διηγήθηκε και λίγο-πολύ γράφουν και τα ταξιδιωτικά φυλλάδια, μας πάγωσε το αίμα. Με λίγα λόγια, αυτό το μέρος ήταν ένα αρχαίο δικαστήριο. Δηλ. όχι και τόσο αρχαίο αν λάβουμε υπ' όψη μας ότι η τελευταία "σύσκεψη" έγινε το 19ΟΟ. Πρόεδρος ήταν ο βασιλιάς, μετά ακολουθούσαν στην ιεραρχία ο θρησκευτικός αρχηγός και οι άλλοι άρχοντες του χωριού. Σε μια πέτρινη μικρή καρέκλα καθόταν ο υπόδικος. Προηγουμένως ήταν φυλακισμένος σε ένα μικρό χώρο, δίπλα στο δικαστήριο, που ήταν μέρος από τα παραδοσιακά κτίσματα. Η "φυλακή" έμοιαζε σαν κοτέτσι με κάγκελα από μπαμπού. Μέσα μπορούσες να διακρίνης ένα σανιδένιο κρεββάτι με ένα χονδρό καδρόνι, που δενόταν εγκάρσια επάνω στις σανίδες, ώστε να ακινητοποιήται ο υπόδικος μεταξύ καδρονιού και σανίδων. Εκεί έμενε δεμένος, ώσπου να γίνη η δίκη. Η δίκη είχε τρεις δυνατές εκβάσεις. Μία κατάληξη ήταν να αθωωθή ο κατάδικος, η άλλη να καταδικασθή να δουλεύη χωρίς να πληρώνεται και να συντηρήται από την ευσπλαχνία των κατοίκων.  Σε βαριές περιπτώσεις προσβολής του Αdat, δηλ. της παραδόσεως της κοινωνίας των Batak, το συμβούλιο αποφάσιζε την καταδίκη σε θάνατο. Η ποινή εκτελείτο επί τόπου από παρευρισκόμενο δήμιο. Ο Adi μας έδειξε το σπαθί (ή ομοίωμα αυτού), με το οποίο γινόταν η εκτέλεση. Είναι μια σπάθα γύρω στα πενήντα εκατοστά μήκος και επτά εκατοστά πλάτος σε μία δερμάτινη τριχωτή θήκη διακοσμημένη με δόντια φυτοφάγου ζώου. Επάνω της ήταν προσαρμοσμένη μια άλλη μικρότερη θήκη, όπου έμπαινε ένα δίκοπο μαχαίρι μήκους γύρω στα 15 εκατοστά μαζί με τη λαβή. Όπως μας διηγήθηκαν, ξάπλωναν τον κατάδικο ανάσκελα σε μια πέτρινη μακρόστενη θέση και με το μικρό μαχαίρι του χάραζαν το στήθος. Με τον τρόπο αυτό ζητούσαν τη συγκατάθεση των θεών για την εκτέλεσή του. Αν από το στήθος δεν έβγαινε αίμα, σήμαινε -κατά τους Batak- ότι οι θεοί δεν επιθυμούσαν την θανάτωσή του. Σε αντίθετη περίπτωση τον οδηγούσαν σε ένα χαμηλότερο μακρόστενο πέτρινο κατασκεύασμα, το οποίο στη μέση είχε ένα βαθούλωμα, για να ακουμπάη ο λαιμός. Ο κατάδικος υποχρεωνόταν να γονατίση, έτσι ώστε το κεφάλι να εξέχη. Κάτω από το κεφάλι έμπαινε ένα δοχείο, ώστε να μπορή να συλλεχθή το αίμα. Ο δήμιος έπρεπε με μία και μόνη κίνηση να χωρίση το κεφάλι από το σώμα, αλλιώς τον περίμενε η ίδια τύχη. Μετά τη θανάτωση, το δοχείο με το αίμα έπρεπε να περιφερθή μεταξύ των παρευρισκομένων "δικαστών", προκειμένου να πιούν. Κατόπιν το σώμα του καταδίκου τεμαχιζόταν και μοιραζόταν στους χωριανούς, οι οποίοι το καταβρόχθιζαν ωμό με λεμόνι και αλάτι. Αυτή η τύχη περίμενε και κάθε ξένο που έφθανε στα χωριά. Όπως είπαμε, η τελευταία τέτοια τελετή φαίνεται ότι έγινε το 19ΟΟ, δηλ. καθόλου τόσο στο μακρινό παρελθόν, ώστε να αισθανόμαστε ότι ήταν κάτι μεταξύ θρύλου και ιστορίας. Χωρίς να θέλω μεταφέρθηκα σ' εκείνη την εποχή στη θέση εκείνου του δύστυχου, που με τη μοιρολατρεία που χαρακτηρίζει τον κόσμο σ'αυτά τα μέρη, περίμενε σιωπηλά το πεπρωμένο του. Τον είδα να τον ξαπλώνουν στον πέτρινο βωμό και να τον πλησιάζει ο δήμιος με το μικρό μαχαίρι και αυτός να παρακολουθή ανήμπορος τη γυαλιστερή λεπίδα, με μάτια πεταγμένα έξω από τις κόγχες απο την αγωνία . Μήπως πίστευε ως την τελευταία στιγμή ότι θα γινόταν κάποιο θαύμα, ότι θα τον λυπόνταν οι θεοί και ότι δεν θα έτρεχε αίμα από τις βαθειές χαραγματιές. Η ελπίδα ότι κάτι θα συμβή, την τελευταία έστω στιγμή, που θα σώση την ξεχωριστή του ύπαρξη, ότι το θαύμα της συνειδήσεως που σου δίνει την εντύπωση της προσωπικής σου ζωής, ότι έχεις παρελθόν μέλλον αλλά ιδίως παρόν, δεν θα χαθή για πάντα μην αφήνοντας ίχνος, όπως η καρίνα ενός πλοίου στον ωκεανό, σε συντροφεύει μέχρι τις τελευταίες σου στιγμές. Ότι και να πιστεύης όμως, όταν βρεθής απέναντι στο πεπρωμένο σου, όταν η απειλή γίνεται βεβαιότητα, τότε το ένστικτο για ζωή επαναστατεί. Οι απεγνωσμένες κινήσεις για απαλλαγή και οι γοερές κραυγές -ακόμα κι' αν δεν ωφελούν- δεν λείπουν ποτέ. Δεν βρέθηκε αυτόπτης μάρτυρας για να ξέρουμε, πώς ακριβώς συνέβαινε. Οι δοξασίες για το πέρασμα στην ανυπαρξία είναι πολύ διαφορετικές από τις δικές μας και δεν αποκλείεται στην μακρινή Ανατολή, οι άνθρωποι να πηγαίνουν να συναντήσουν το θάνατο με χαρά. Αν είναι έτσι όμως, γιατί η εκτέλεση θεωρείτο τιμωρία; Εγώ τουλάχιστον έφυγα από εκεί μουδιασμένος, και με ανάμικτα συναισθήματα. Αυτές τις τελετές τις απαγόρεψαν οι Ολλανδοί, όπως οι Αγγλοι απαγόρεψαν το κάψιμο των γυναικών στις Ινδίες, όταν πέθαινε ο σύζυγός τους. Δεν ξέρω, πόσο πιο πολιτισμένες είναι οι εκτελέσεις -ευτυχώς ήταν για τα περισσότερα κράτη- στο δυτικό κόσμο, παρ' ότι δεν πίνουν το αίμα και δεν τρώνε το κρέας του καταδίκου. Σκεπτόμουν μήπως μία τέτοια "γραφική" τελετή, ήταν κατά βάση περισσότερο πολιτισμένη από αντίστοιχες εκτελέσεις ποινών στη Δύση ακόμη και στον εικοστό αιώνα. Η όλη τελετουργία σου δίνει την εντύπωση σεβασμού στην ανθρώπινη ύπαρξη. Όταν ζητούν την συγκατάβαση των θεών τους, θέλουν άραγε συνενόχους σ' ένα έγκλημα ή μήπως επιθυμώντας να αποτρέψουν ένα ανθρώπινο σφάλμα καταδίκης, δίνουν την ευκαιρία στους θεούς να επέμβουν; Η με μία σπαθιά θανάτωση ήταν άραγε δοκιμασία της δεξιοτεχνίας του δημίου ή μήπως προσπάθεια να μην παιδευθή ο κατάδικος, εφ' όσον πλέον και οι θεοί τον έχουν εγκαταλείψει; Πέραν αυτού, οι εκτελέσεις σε περασμένες εποχές π.χ. στο Μεσαίωνα, ξεπερνούσαν κάθε όριο νοσηρής φαντασίας. Μετά από αυτή την "ψυχρολουσία" μπήκαμε στο καραβάκι και πήγαμε σε ένα άλλο χωριό στο βορειότερο μέρος της νήσου Samosir, το Simanindo. Το χωριό αυτό απέχει είκοσι χιλιόμετρα από την Ambarita. Ο λόγος της επισκέψεώς μας είναι να δούμε το μουσείο του. Όταν μας το ανακοίνωσε ο Adi, δεν γνωρίζαμε ότι ως μουσείο εννοούσε ένα ολόκληρο χωριό της παλαιάς εποχής, τα σπίτια του οποίου είχαν αναπαλαιωθή. Βρισκόμαστε τώρα μπροστά στο παραδοσιακό χωριό το Huta Luiban Sidauruk δίπλα στο σύγχρονο χωριό Simanindo. Κάποτε αποτελούσε ζωντανό κύτταρο της κοινωνίας των Toba Batak. Οπως πολλοί λαοί, που κατοικούσαν στα απρόσιτα βουνά της Σουμάτρα, είχαν και αυτοί εκδιωχθή από τα παραλιακά μέρη της, από επιδρομείς που είχαν έλθει από τη θάλασσα. Ετσι είχαν εγκατασταθή στο οροπέδιο αυτό, προϊόν παλαιάς ηφαιστειακής δραστηριότητας. Η εκτόπιση, τους είχε μείνει ανεξίτηλη στη μνήμη τους και είχε περάσει στην παράδοση της φυλής, ώστε να υπάρχη μια πατροπαράδοτη επιφυλακτικότητα σε σχέση με τις άλλες φυλές και ιδίως σε σχέση με τους ξένους. Κατ' αυτόν τον τρόπο έμειναν απομονωμένοι και άγνωστοι, προφυλάσσοντας τους εαυτούς τους και τον πολιτισμό τους από επιδρομείς και πιθανώς εξοντώνοντας κάθε ξένο που θα μετέφερε πληροφορίες για την ύπαρξή τους. Μία τεράστια καλδέρα από παλαιότερη ηφαιστειακή έκρηξη με μια έξαρση στο μέσο, πιθανώς απομεινάρι ενός μεταγενέστερου κρατήρα, αποτέλεσαν τη φυσική βάση για το σχηματισμό της λίμνης Toba και της νήσου Samosir. Τα νερά από τις άφθονες τροπικές βροχές μαζεύονται στην καλδέρα σαν από χωνί και διοχετεύονται στη βάθους 45O μέτρων λίμνη, που τροφοδοτείται και από ποτάμια, τα οποία διασχίζοντας το οροπέδιο και βρίσκοντας μπροστά τους τα χείλη της καλδέρας καταλήγουν σε καταρράχτες. Ετσι είναι δημιουργημένο το σκηνικό διαβιώσεως των Toba Batak. Οταν βρεθή κανείς σ'αυτόν τον τόπο, με τα 8ΟΟ μέτρα υψόμετρο και το ήπιο κλίμα και τον συγκρίνει με τις φοβερά αντίξοες συνθήκες των χαμηλών πεδιάδων κοντά στην θάλασσα και τις γεμάτες έλη, φίδια, κροκοδήλους και κουνούπια εκβολές των αμέτρητων ποταμών στα παραλιακά μέρη, όπου τα μαγρόβια (*) δημιουργούν αδιαπέραστα πλέγματα ριζών, καταλαβαίνει γιατί οι Βatak ήθελαν με κάθε θυσία να αποκρύψουν από ξένα μάτια αυτόν τον παράδεισο. (*) Είδος τροπικού δένδρου το οποίο φύεται μέσα στο νερό σε ελώδεις και παραλιακές εκτάσεις. Ο κορμός του στηρίζεται σε ένα πλέγμα από ρίζες, ώστε όπως είναι φυτρωμένα όλα μαζί, δημιουργούν ένα αδιαπέραστο και εφιαλτικό φράχτη.