Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση που αποτυγχάνει

Δρ. Θόδωρος Κουσουρής, Βιολόγος-Περιβαλλοντολόγος

Το κείμενο αυτό δομήθηκε με αφορμή σχετικό άρθρο στην ιστοσελίδα biology4u με τίτλο «Η αποτυχία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (και πώς μπορούμε να τη διορθώσουμε)» και σε σχέση με την Π.Ε. στην Ελλάδα.

Όταν η περιβαλλοντική εκπαίδευση ενσωματώνει φιλικές προς το περιβάλλον καλές πρακτικές και προωθεί αντίστοιχες συλλογικές δραστηριότητες μέσα στην κοινωνία για την κοινωνία, τότε μόνο μπορεί να διαμορφώνει στάσεις ζωής για καλύτερο αύριο και αντιστάσεις στα καταναλωτικά πρότυπα. Άλλωστε, η φροντίδα και έγνοια των εκπαιδευτικών πέρα από τη μάθηση των μαθητών, οφείλει να περιλαμβάνει την έγκυρη περιβαλλοντική ενημέρωση τους, την ευαισθητοποίησή τους, την κινητοποίηση και τη συμμετοχή τους σε δραστηριότητες που αναβαθμίζουν-και όχι μόνο, την ποιότητα ζωής. Πόσο όμως απέχουμε από την πραγματικότητα και γιατί έχει αποτύχει η περιβαλλοντική εκπαίδευση ;

Είναι γνωστό ότι η νομοθεσία που ισχύει σήμερα για το περιβάλλον, αναπτύχθηκε εξαιτίας ενός οικολογικού κινήματος που ξεκίνησε εδώ και αρκετά χρόνια και ευαισθητοποίησε ορισμένους τότε. Πολύ αργότερα η περιβαλλοντική εκπαίδευση (Π.Ε.) προτάθηκε ως θεσμός και εκπαιδευτική διαδικασία στη σχολική ζωή, με πρωτοβουλίες της UΝESCO. Η περιβαλλοντική όμως εκπαίδευση, κατακτήθηκε με πολυετείς προσπάθειες σε ένα θολό τοπίο που εξακολουθεί να παραμένει γκρίζο, όταν παραμένει στη ζωή μας η μονοδιάστατη οπτική και οι μίζερες καταστάσεις. Και δεν είναι λίγες οι φορές όπου η κεντρική εξουσία, οι προϊστάμενοι της εκπαίδευσης και μερίδα διευθυντών, ακόμη και σήμερα αμφισβητούν την αναγκαιότητά της, αλλά και τη συνεισφορά της -στα έστω και μικρά βήματα, ως προς την περιβαλλοντική ευαισθητοποίησης της μαθητικής κοινότητας. Άλλωστε, η πάλαι ποτέ αντιπαράθεση με τις άκαμπτες δομές στο σχολείο, των ευαισθητοποιημένων και χαρισματικών εκπαιδευτικών, πάντοτε απέδιδε είτε μέσα από τη χημεία, τη βιολογία και τη φυσική, είτε μέσα από τα κλασσικά κείμενα, την ιστορία, ακόμη και με την αγωγή υγείας, τα μαθηματικά, την τέχνη και την αναψυχή.

Για τους πλέον ειδικούς σήμερα, η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι καταρχήν μάθηση. Αλλά η μάθηση, σύμφωνα με τους παιδαγωγικούς κανόνες διαπιστώνεται και εδραιώνεται όταν μια εμπειρία ή ένα σύνολο από εμπειρίες μπορούν-είναι ικανές, να μεταβάλλουν συμπεριφορές και στάσεις, παρότι όλες οι μεταβολές στην συμπεριφορά δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο στη μάθηση. Εξάλλου, στη νέα παιδαγωγική διαδικασία της Π.Ε., σημαντικό ρόλο παίζουν σε πρώτη φάση η παρατήρηση, η περιγραφή και ο διάλογος, ενώ ακολουθούν το ψάξιμο, η αναζήτηση και η ανάλυση των ευρημάτων. Σε άλλες δύο επόμενες φάσεις –πάντοτε σε αλληλουχία με τις προηγούμενες, ακολουθείται η πρακτική εφαρμογή, η σύνδεση και η ερμηνεία, για να καταλήξουμε στην κρίση και αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας, μέσα όμως από την πραγματικότητα, με ρεαλισμό, με οράματα και προοπτικές για το σύνολο της κοινωνίας ως αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντος.

Παρότι έχουν περάσει αρκετά χρόνια, η περιβαλλοντική εκπαίδευση στην Ελλάδα δεν έχει κάνει το αναμενόμενο άλμα, τη διαφορετικότητα ως προς την αποτελεσματικότητά της. Εξάλλου, για ευνόητους λόγους συνήθως απουσιάζει και η αυτοκριτική της, παρά τις όποιες δακτυλοδεικτούμενες περιπτώσεις που δυστυχώς δεν έχουν ανάλογους συνοδοιπόρους. Χιλιάδες είναι οι εκπαιδευτικοί που ασχολούνται με την Π.Ε. Λίγες όμως δεκάδες επιδεικνύουν σοβαρό έργο και υπευθυνότητα, ενώ οι πλειονότητα «πλατσουρίζει» περί την περιβαλλοντική. Και τα παιδαγωγικά τμήματα των Πανεπιστημίων διαθέτουν ομάδες που ασχολούνται με την Π.Ε., πάνω όμως σε στερεότυπα παρελθόντων ετών. Επίσης, περισσότερα από σαράντα σε αριθμό είναι τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που έχουν ιδρυθεί σε ολόκληρη την Ελλάδα. Πόσα όμως από αυτά λειτουργούν με την απαραίτητη στελέχωση, τις αναγκαίες υποδομές, την επιστημονική εγκυρότητα και τη σοβαρότητα; Τα χρηματικά ποσά που έχουν δαπανηθεί –για υποδομές, μισθούς και επιμορφώσεις, είναι πράγματι τεράστια. Ωστόσο, τα προβλήματα που δείχνουν την αποτυχία της Π.Ε., δεν εστιάζονται μόνο στο τι έχουν διδαχθεί, οι περί την περιβαλλοντική ασχολούμενοι, αλλά και με τον τρόπο με τον οποίο τα προγράμματα σπουδών τους, έχουν αναπτυχθεί και αξιολογηθεί.

Μήπως θα ήταν προτιμότερο, αν βεβαίως επιθυμούμε να εκπαιδεύσουμε ευαισθητοποιημένους περιβαλλοντικά πολίτες, τα γνωστικά αντικείμενα να είχαν ένα διαφορετικό τρόπο προσέγγισης, μέσα από τη σημερινή πραγματικότητα των περιβαλλοντικών ζητημάτων; Ωστόσο, οι περιβαλλοντικές απειλές μας βομβαρδίζουν καθημερινά. Για παράδειγμα, ένας από τους πυρήνες της περιβαλλοντικής κρίσης βρίσκεται στην υπερκατανάλωση. Άραγε, είναι σε θέση και μπορεί η Π.Ε., να διδάξει τον έλεγχο της κατανάλωσης και ότι μεταβάλλοντας τα πρότυπα της κατανάλωσης θα βοηθήσουμε να διατηρηθεί η βιοποικιλότητα, τα αποθέματα του νερού και η περιβαλλοντική ευημερία μας; Άραγε, μπορεί η Π.Ε., να διαμορφώσει οικολογικά ενήμερους και περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένους πολίτες, ώστε τα περιβαλλοντικά ζητήματα και προβλήματα, να επιλυθούν ή και να ελαχιστοποιηθούν;

Κάποιες μετρήσεις αξιολόγησης της πορείας των προγραμμάτων περιβαλλοντικής έχουν δείξει ότι, αρκετοί από τους διαθέσιμους πόρους έχουν σπαταληθεί, αφού οι μαθητές έξω από την τάξη τους, αδυνατούν να συνδέσουν την ατομική συμπεριφορά τους με τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Επίσης, αν και υπάρχουν τύποις πολλές επιστημονικές προσεγγίσεις στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της Π.Ε., είτε δεν λαμβάνονται υπόψη για την παραπέρα πορεία της, είτε γίνονται περιστασιακά, με μικρό δείγμα και για μικρό χρονικό διάστημα. Έτσι, τα στοιχεία που προκύπτουν είναι αμφιλεγόμενα, έως και ανώφελα για να μας δώσουν, έστω και κάποια βήματά της.

Παρόλα αυτά και ενώ υποστηρίζουμε ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση έχει αποτύχει, δεν διαθέτουμε όμως, μια κατάλληλη ομάδα ή και ανάλογους δείκτες από τα οποία μπορούμε να αξιολογήσουμε πόσο χειρότερα θα ήταν τα πράγματα για το περιβάλλον αν δεν υπήρχε καμία εκπαιδευτική προσπάθεια. Συνήθως, η αξιολόγηση των προγραμμάτων περιβαλλοντικής έχει παραμείνει απολιθωμένη σε όλα εκείνα που πρέσβευαν οι παιδαγωγικές επιταγές πριν από τριάντα χρόνια. Και είναι πράγματι λυπηρό, όταν η αξιολόγηση εστιάζεται αν και κατά πόσο έχουν αφομοιώσει οι μαθητές στεγνές έννοιες και πληροφορίες, παρά μια μέτρηση των αλλαγών στον τρόπο ζωής ή και την συμπεριφορά τους, ως προς τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Και αυτός δεν είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους έχει αποτύχει η περιβαλλοντική εκπαίδευση. Εξάλλου, η αποτυχία της Π.Ε., φαίνεται όταν δεν μπορούμε ως κοινωνία να εστιαστούμε για παράδειγμα στη μεταβολή των προτύπων κατανάλωσης, καθώς μέσα απ΄ αυτή έχουμε τη δυνατότητα να ασκήσουμε τη μεγαλύτερη δυνατή επίδραση στο περιβάλλον μας. Όμως, η παραπάνω προσέγγιση και η γενικότερη μαθησιακή διαδικασία στο σχολείο, έχει οδηγήσει στην επιφανειακά ενημερωμένη μαθητική κοινότητα που είναι αδύνατον να πράξει κάτι παραπάνω, για να αλλάξουν νοοτροπίες και στάσεις ζωής.

Ασφαλώς και θα πρέπει να ανησυχούμε όλοι – κυρίως οι εκπαιδευτικοί σε όσα παραπάνω αναφέραμε. Γιατί οι μαθητές πολύ γρήγορα αποσυνδέουν την περιβαλλοντική εκπαίδευση από την προσωπική ευθύνη. Αυτό το γεγονός είναι όντος εξαιρετικά ανησυχητικό. Μήπως ήρθε ο καιρός, ώστε να ζητηθεί και απαιτηθεί η επαναξιολόγηση τόσο της διαδικασίας της Π.Ε., όσο και των αντικειμένων της;

Αναμφίβολα, υπάρχουν κάποιες επιτυχίες που όμως στηρίχθηκαν και στηρίζονται στο αστείρευτο μεράκι κάποιων υπευθύνων Π.Ε., εμπνευσμένων δασκάλων –και όχι εκπαιδευτικών, κάποιων Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που παράγουν έργο ουσίας. Και κάπου εκεί κοντά, ως συνήθως, κάποιοι γνωστοί «μαϊντανοί», σιτευμένοι μέντορες κομματικά ευνοούμενοι, βερμπαλίζουν με το γνωστό μιμητισμό τους περί την περιβαλλοντική εκπαίδευση, πάνω σε ξεθωριασμένα πρότυπα τις τελευταίας εικοσαετίας. Και συνήθως πασχίζουν για το καλύτερο αύριο, στο μοναχικό τους δρόμο, οι κατά τόπους πρωτοβουλίες πολιτών, οι ποδηλατάδες, οι περιπατητές και αναρριχητές, οι χελωνάδες, οι ευαισθητοποιημένοι πολίτες για τη ρύπανση και τα σκουπίδια, τις καθαρές παραλίες και αμμουδιές, τα ψάρια και τα πουλιά, τα ενδημικά φυτά, τα γύρω οικοσυστήματα, τον πλανήτη Γη. Και τα σχολεία με τους μαθητές που βρίσκονται, τι προσπαθούν να αποδείξουν, τους αναλογεί μερίδιο ευθύνης για τη σημερινή περιβαλλοντική κατάσταση ;

Όλοι εσείς που από μεράκι κυρίως ασχολείστε με την Π.Ε., οφείλετε να ρίχνετε συχνές και ρεαλιστικές ματιές στις μεθόδους σας, όταν αποτυγχάνουν να προκαλέσουν -μέσα στην τάξη και κατόπιν στην κοινωνία, την προσοχή και τους κραδασμούς για όσα διδάσκετε μέσα στην τάξη και εφαρμόζεται απαραίτητα στην πράξη. Οι προσπάθειές σας, οφείλουν και αποσκοπούν να φέρουν τα περιβαλλοντικά ζητήματα πάντοτε στην επιφάνεια, στο άπλετο φως. Να ενθαρρύνουν πάντοτε όχι τη μεμονωμένη δράση, αλλά τη συλλογική προσπάθεια. Να αυξήσουν, την ευαισθητοποίηση της οικογένειας, των γνωστών και φίλων, της γειτονιάς, της κοινωνίας. Να οικοδομήσουν και να δημιουργήσουν μετρήσιμες αλλαγές. Οι στόχοι της Π.Ε., δεν ολοκληρώνονται από τη μια μέρα στην άλλη, στην πορεία ενός ή περισσότερων σχολικών ετών. Οι στόχοι της Π.Ε., καλύπτουν ένα μεγάλο πλέγμα δραστηριοτήτων χωρίς ημερομηνία λήξης. Είναι τρόπος ζωής και συμπεριφορών προς το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζούμε όλοι. Δεν αφορά μόνο στο τώρα, αλλά και στο αύριο και στο μεθαύριο, γιατί πασχίζεται για την «ουσία».

Τελειώνοντας αυτές τις διαπιστώσεις, θα ήταν χρήσιμο να παραφράσουμε μια αρχαιοελληνική παιδαγωγική πρακτική, προσαρμόζοντάς την για παράδειγμα σε ένα σύγχρονο περιβαλλοντικό ζήτημα, αυτό της ανακύκλωσης. «Αν η ανακύκλωση διδαχθεί στους μαθητές ως αυτοτελές μάθημα, θα θυμούνται τα παιδιά, μόνο στοιχεία της και αυτά μόνο για δύο με τρεις μέρες. Αν εκτός από τα βασικά για την ανακύκλωση, τους δείξεις και πως επιτυγχάνεται και ποια είναι τα οφέλη για το περιβάλλον, θα θυμούνται την ανακύκλωση μόνο για μερικές βδομάδες ή μήνες και αυτό είναι όλο. Αν όμως, πέρα από τα πιο πάνω, τους μάθεις πώς να συμμετέχουν, προωθούν ενεργά και διαχειρίζονται την ανακύκλωση –στο σπίτι και στο σχολείο, τότε όχι μόνο έχουν επιτύχει οι εκπαιδευτικοί και ως προς την πορεία της ανακύκλωσης, αλλά και έχουν δημιουργήσει ενεργούς και περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένους πολίτες για μια ζωή».

Με απλά λόγια αυτό σημαίνει, τι είναι και πως προωθείται η οικολογική συνείδηση και η περιβαλλοντική δράση ως αναπόσπαστα σύνολα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ωστόσο τα προσχήματα και ο καιροσκοπισμός καλά κρατούν.