(του ΣΤ. Ν. ΑΛΑΧΙΩΤΗ, 25/12/2009)
Η γραφή είναι αναμφίβολα μια από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του Ηomo sapiens, επίτευγμα που συνέβη 5.000 χρόνια πριν στην αρχαία Σουμερία, στη Μεσοποταμία. Η εξέλιξη της αξιοποίησής της πέρασε από πολλούς δρόμους και έφθασε σ΄ ένα σταυροδρόμι στις μέρες μας, με το χαρτί/βιβλίο και τον υπολογιστή να προκαλούν τον «διαβάτη» της γραφής και της ανάγνωσης.
Ο κάθε δρόμος έχει πολλά πλεονεκτήματα, αλλά και μειονεκτήματα, γεγονός που έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση πάνω από αυτό το σταυροδρόμι. Πολλοί ήδη υποστηρίζουν ότι το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο ίσως μετατραπούν σύντομα σε μουσειακά είδη. Αυτή η μορφή γραφής δηλαδή που έφερε τον πολιτισμό μας ως εδώ τον οδηγεί στο σημείο να σκέφτεται να την καταργήσει; Αναμφίβολα το πέρασμα στον δρόμο του υπολογιστή είναι ελκυστικό, περισσότερο για τους νέους, και παρέχει πολλές διευκολύνσεις· ενέχει ωστόσο και μερικές παγίδες.
Ο υπολογιστής παίζει σημαντικό ρόλο στη μάθηση, ακόμη και παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες· όπως και στη γρήγορη διαχείριση της άπειρης πληροφορίας της εποχής μας και των συναφών μέσων επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης (ιστοσελίδες, ηλεκτρονικά μηνύματα, Facebook, Μyspace, Τwitter κ.ά.). Μήπως όμως μας οδηγεί σε μια ηλεκτρονική μοναξιά; Με τον δρόμο αυτόν αναμφίβολα υποβαθμίζεται η καλλιέργεια της κοινωνικής δεξιότητας, που εμφανίστηκε από τις πρώτες εξελικτικά ως εγγενής ικανότητα και συμβάλλει στη μορφοποίηση του εγκεφάλου μας.
Υποστηρίζεται επίσης ότι με την υπέρμετρη και κυρίαρχη χρήση της ηλεκτρονικής γραφής δεν αναπτύσσεται σωστά η μάθηση της γλώσσας· γι΄ αυτό ακόμη και πολύ καλοί μαθητές/φοιτητές κάνουν σοβαρά ορθογραφικά λάθη· φτωχαίνει ακόμη το λεξιλόγιό τους και οδηγεί πολλούς νέους να επικοινωνούν συνθηματικά, να μην κατανοούν πλήρως μιαν αφήγηση και να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Πολλοί νέοι έχουν σήμερα και πρόβλημα γραπτής έκφρασης, δεν μπορούν να αναπτύξουν, να οργανώσουν και να συστηματοποιήσουν τις σκέψεις τους, ενώ επηρεάζεται ακόμη και ο γραφικός τους χαρακτήρας. Η κατάχρηση του υπολογιστή βρέθηκε επίσης να σχετίζεται με όχι ικανοποιητικές επιδόσεις και στα μαθηματικά.
Από την άλλη μεριά, η σχέση με το χαρτί και το βιβλίο ενέχει μιαν αμεσότητα με τον χρήστη, μια περισσότερο προσωπική σχέση, που έχει σημασία για τη συστηματοποιημένη οργάνωση της σκέψης. Δεν πρόκειται όμως για μια ρομαντική εκδοχή του θέματος, καθώς το χαρτί και το μολύβι, το έντυπο βιβλίο, φαντάζει πια παραδοσιακό, ενώ ο ηλεκτρονικός αλφαβητισμός γοητεύει, όπως συμβαίνει με κάθε νεωτερισμό. Πρόκειται περισσότερο για το διπλό δίλημμα ποιο από τα δύο και σε ποιον βαθμό βρίσκεται σε περισσότερη αρμονία με τη φύση μας, και ποιο θα προκαλέσει μεγαλύτερη πρόοδο.
Υπό το πρίσμα αυτό υποστηρίζεται ότι η γραφή με το μολύβι και η ανάγνωση με το βιβλίο στις μικρές ηλικίες συμβάλλουν περισσότερο στη συστηματοποιημένη και σφαιρικότερη εξάσκηση του εγκεφάλου, σε σχέση με τη διάχυτη πληροφορία του υπολογιστή· όπως και στην ενδυνάμωση της μνήμης· εξακολουθεί δε να αποτελεί ικανότερο εργαλείο της καλλιέργειας μιας άλλης εγγενούς ικανότητας, της πρώτης που εμφανίστηκε κατά την εξέλιξή μας, της τεχνολογικής, η οποία λειτουργεί υποστρωματικά για την ανάπτυξη της κοινωνικής δεξιότητας, μετά της γλωσσικής, ακόμη και της αριθμητικής/θεωρητικής μετέπειτα, που εμφανίστηκε στην Παλαιολιθική εποχή. Η σημασία τέτοιων απόψεων ενισχύεται από τα πορίσματα νευροαπεικονιστικών μελετών του εγκεφάλου, κατά τα οποία βραχύχρονη εκπαίδευση στην ανάγνωση και στη γραφή ενεργοποιεί μια περιοχή του βρεγματικού λοβού.
Εχοντας λοιπόν μια τέτοια εικόνα πάνωαπό το εν λόγω σταυροδρόμι, με το χαρτί να χαϊδεύεται σαν μετάξι στο χέρι μας και τη φανταχτερή οθόνη του υπολογιστή, που μπορεί να σηκώσει τις πληροφορίες σχεδόν όλης της Γης, σαν έναν σύγχρονο Ατλαντα, πολλά παιδιά παρασύρονται εύκολα στην απόφαση να παραδοθούν στα χέρια αυτού του Ατλαντα. Οσον αφορά όμως τους μεγάλους που πέρασαν και από τον δρόμο του «μεταξιού»-μολυβιού, ο δρόμος του Ατλαντα δεν ήταν μονόδρομος. Για τα μικρά παιδιά ωστόσο, τους μαθητές, οι οποίοι πρέπει να ασκούν τον εγκέφαλό τους σφαιρικά, υπάρχει πρόβλημα. Εδώ βρίσκεται όμως και ο ρόλος των μεγάλων, που θα πρέπει να καθοδηγούν τους μαθητές με την κατάλληλη πυξίδα και με μέτρο, με τη σωστή ξενάγηση σε όλους τους δρόμους του συζητούμενου σταυροδρομιού.
Οπως συμβαίνει βέβαια, η αλήθεια δεν είναι ούτε μαύρη ούτε άσπρη· δεν είναι μόνο με το μολύβι, ούτε μόνο με τον υπολογιστή. Ο ηλεκτρονικός αλφαβητισμός πρέπει να καλλιεργείται στα σχολεία· όχι όμως σε υπερθετικό βαθμό, οδηγώντας τον σε υπερβολή, σε «μονοκαλλιέργεια». Το έντυπο εκπαιδευτικό υλικό στα σχολεία, αλλά και στο σπίτι/οικογένεια, θα πρέπει να βρίσκεται σε μια αρμονική συμβίωση με το ηλεκτρονικό και να διασχίσει οριζόντια-διαθεματικά τη σχολική γνώση· όπως ισχύει από το 2003 με το δυνητικά βελτιούμενο νέο παιδαγωγικό-εκπαιδευτικό σύστημα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης· διαφορετικά θα επέλθει διαζύγιο υπέρ του υπολογιστή και θα το πληρώσουν τα μικρά παιδιά.
Έχω πολλές ενστάσεις στα αναφερόμενα από τον κ. Αλαχιώτη: Πρώτα έρχεται η καραμέλα της "ηλεκτρονικής μοναξιάς"! Γιατί είναι κάποιος μοναχικός μόνο στον υπολογιστή; Όταν διαβάζει έχει παρέα; Αποτελεί κοινωνική εκδήλωση το διάβασμα; Παλιά λέγανε ότι αυτός δεν έχει παρέες, γιατί είναι χωμένος στα βιβλία! Άρα, και με τον υπολογιστή ή το Kindle στο χέρι, πάλι μοναχικός θα είναι.
Να θυμίσω ότι με την είσοδο του ηλεκτρικού φωτισμού στις κατοικίες έγραφαν διάφοροι ότι, τώρα που θα έχει μεγαλύτερη ευχέρεια ο άνθρωπος να διαβάζει σπίτι του και τα βράδια, θα μειωθεί η κοινωνικότητά του... Αυτό στις αρχές του 20ου αιώνα και έκτοτε ξεχάστηκε το συγκεκριμένο τεχνοφοβικό επιχείρημα! Το ζήτημα είναι, λοιπόν, τι θα κάνει ο άνθρωπο με τις γνώσεις που αποκτάει διαβάζοντας με οποιονδήποτε τρόπο και όχι τι κάνει την ώρα που τις αποκτάει.
Πέρα απ' αυτό, η λεγόμενη "κοινωνική δικτύωση" μέσω των σελίδων του Internet ακριβώς την κοινωνικότητα προωθεί και όχι τον απομονωτισμό. Και μάλιστα κοινωνικότητα σε πανεθνική, πανηπειρωτική και παγκόσμια κλίμακα... Ποιος θα μπορούσε αλλιώς να επικοινωνήσει μέσω του Facebook ή του MySpace με τη Βραζιλία, την Αυστραλία, την Κίνα και τη Ρωσία; Γιατί να είναι κοινωνικότητα μόνο η ψιλοκουβέντα στο καφενείο ή στο τηλέφωνο με φίλους και όχι η ανταλλαγή μηνυμάτων με ανθρώπους από όλες τις πόλεις της χώρας, της Ευρώπης και του κόσμου;
Άλλο επιχείρημα που καταρρίπτεται πανεύκολα, είναι η αναπόδεικτη υπόθεση για την στρεβλή διαδικασία μάθησης της γλώσσας με την "υπέρμετρη και κυρίαρχη χρήση της ηλεκτρονικής γραφής". Η παραδοσιακή διαδικασία μάθησης που οδήγησε στο παρελθόν στα ψηλά και τα χαμηλά σημεία του παγκόσμιου πολιτισμού, στηρίζεται στην κλασική γραφή, όπως αυτή ξεκίνησε και εξελίχθηκε στη Μεσοποταμία, στην Κίνα και στην Αίγυπτο. Στη χειρότερη περίπτωση, θα αρχίσει να εξελίσσεται με την "ηλεκτρονική γραφή" μια νέα, διαφορετική, διαδικασία γλωσσικής μάθησης, η οποία δεν έχει κανένα λόγο να είναι υποδεέστερη της παραδοσιακής. Κι εκείνη μέσα από απρόβλεπτα και μάλλον τυχαία τεχνολογικά επιτεύγματα εξελίχθηκε...
Ο περιορισμός της γλωσσικής έκφρασης που καταγράφεται κατά καιρούς και η συνθηματολογία στην επικοινωνία, προφανέστατα δεν είναι δημιούργημα της ηλεκτρονικής εποχής. Ανέκαθεν υπήρχαν αργκό διαφόρων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων, απλά με το Internet διαδόθηκε και τυποποιήθηκε η συνθηματική γλώσσα πιο εύκολα. Θυμάμαι στα τέλη της δεκαετίας του '70 που εξυμνούσε μια εφημερίδα (ΤΑ ΝΕΑ) τη "νεολαία" (λαϊκίζοντας για να τραβήξει νεαρούς αναγνώστες), η οποία νεολαία χρησιμοποιούσε μια δήθεν "ζωντανή γλώσσα" (πρωτόγονα συνθηματική στην πραγματικότητα, αναφέρονταν και παραδείγματα!), που έδειχνε δήθεν την ανεξαρτησία και αυτοδυναμία σκέψης και άλλα τέτοια φανταστικά, χωρίς να έχει τότε επιδράσει με οποιοδήποτε τρόπο ο υπολογιστής!
Και πολλά άλλα αρνητικά που αναφέρει ο κ. Αλαχιώτης, οφείλονται σε δυσφορία λόγω της ανατροπής συνηθειών που μας ξεβολεύει, διαχρονικές συνήθειες που προέκυψαν από συγκεκριμένες επιλογές στη γραφή και στην ανάγνωση. Με τα ηλεκτρονικά μέσα και όσα νεότερα προκύψουν, θα αλλάξουν πολλές από αυτές τις συνήθειες και δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε ότι οι καινούργιες θα είναι χειρότερες - σίγουρα όμως θα είναι διαφορετικές.
Ας μην είμαστε λοιπόν τεχνοφοβικοί! Οι σταδιακές προσαρμογές στις εκάστοτε ανάγκες θα φέρουν την απαιτούμενη ισορροπία η οποία, για όσους από μας τους παλιούς τη ζήσουν, θα είναι μια ανατροπή, μια επανάσταση, κάτι σαν το βιβλίο τυπογραφίας σε σύγκριση με τα καλλιτεχνικά χειρόγραφα των μοναχών!
