Επιφωνήματα

(Από το Ορόγραμμα της ΕΛΕΤΟ)

Όπως φαίνεται από τα συνθετικά του όρου, το επι-φώνημα είναι μια λέξη που στηρίζεται (επί-) στη φωνή για να δηλώσει κάτι. Το κάτι αυτό είναι συνήθως ένα συναίσθημα (χαράς, λύπης, πόνου, κ.ά.) ή κάτι παρόμοιο (προτροπή, αποδοκιμασία, ευχή, κατάρα, βρισιά κ.ά.) που είναι ακόμα μια άναρθρη συλλαβή (α, αχ, ου, ε) με απλό ή εκτεταμένο φωνήεν (ούου, άα) ή και με σύμφωνο (αχ, ουφ) και εξελίχθηκε αργότερα. Η εξέλιξη αυτή ξέφυγε από την άναρθρη φωνή, επεκτάθηκε και χρησιμοποίησε και χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο και άλλα μέρη του λόγου, κλιτά και άκλιτα: επιρρήματα (εμπρός), κλητικές (καλέ κύριε!), αντωνυμίες (ε, συ!), επιρρη­ματικές φράσεις (σε καλό σου!), ρήματα (παρακαλώ!, ορίστε!).

Οι σημασίες των επιφωνημάτων στη φάση της άναρθρης φωνής είναι νοητές μόνο, ή περισσότερο, στην εκφώνησή τους, δηλ. στην προφορική υπόστασή τους, παρά στην γραπτή μορφή, γιατί η μεν φωνή, δηλ. ο ήχος, υπογραμμίζει και τη σημασία χάρη στην επιτόνιση, δηλαδή τον χρωματισμό του ήχου, ενώ η γραφή, δηλ. η εικόνα, δεν μας οδηγεί στη σημασία του επιφωνήματος παρά μόνο από τα συμφραζόμενα.

Στη συνέχεια, κάνουμε μια κατάταξη στα επιφωνήματα και τις επιφωνηματικές εκφράσεις σύμφωνα με τις κυριώτερες σημασίες τους, προτάσσοντας τις άναρθρες συλλαβές και επιτάσσοντας τις λέξεις και τις εκφράσεις:

α)   Κάλεσμα – προσφώνηση

1.   ε, έε, ψιτ, ω, ώω

2.   ρε, βρε, μωρέ, μωρή, κύριε, κυρία, κύριος, δεσποινίς, δεσποινίδα

3.   ε σύ, ε σεις, ω Γιώργη, κυρά μου

β)   Χαρά – γέλιο

1.   α, άα, ω, ώω,

2.   έκτακτα, έξοχα, θαύμα, θαυμάσια, μπράβο, υπέροχα, ωραία, πολύ ωραία

γ)   Πόνος – λύπη

1.   αχ, ωχ, άου, άχου, ώχου, αλί

2.   αλίμονο, τρισαλίμονο, συλλυπητήρια

3.   άχου, θεέ μου, δυστυχία μου

δ)   Ευχή

1.   άμποτε, γείτσες ( = γεια σου, ευχή μετά το φτάρνισμα), είθε, καλημέρα, καληνύχτα, καλησπέρα, καλορίζικο, μακάρι, περαστικά

2.   γεια σου (σας), εις υγείαν, η Παναγιά μαζί σας, καλό απόγεμα, καλό βράδυ, καλό Σαββατοκύριακο, καλή βδομάδα, καλή δύναμη, καλή ευκολία, καλή χρονιά, καλό μεσημέρι, καλό μήνα, καλό ταξίδι, μακάρι, με το καλό, με τις υγείες σας, να ζήσετε, νά ‘στε καλά, να τα εκατοστήσεις, στις χαρές σας, στους γάμους σας, χιλιόχρονος, χρόνια πολλά.

ε)   Απορία – έκπληξη – θαυμασμός

1.   μπα, πω-πώ!

2.   αλήθεια, πώς; τι; έκτακτα, θαύμα, θαυμάσια, χάρμα

3.   για ιδές, έλα Χριστέ και Παναγιά! τι μου λες; τι είν’ αυτά, Παναγία μου!, Χριστέ μου! Χριστός και Παναγιά!

στ) Αγανάκτηση – αποδοκιμασία – δείξη – προτροπή

1.   αλτ, μάινα, μαρς, να, όρτσα, ουστ, ουφ (-ου), στοπ

2.   άντε, άσε, δρόμο, εμπρός, έξω, ξεκουμπίσου, όξω, πάμε, σκάσε, στάσου, φύγε, χάσου

3.   στα κομμάτια

ζ)   Οικειότητα

1.   πω-πω!

2.   να χαρώ εγώ!...

3.   γλυκειά μου, καλή μου, χρυσέ μου

η)   Ενθουσιασμός – περίπαιγμα

1.   λα-λα-λα-λα,   χα, χα, χα

2.   αέρα, γιούχα, ζήτω, θαύμα, κορόιδο, μαϊμού, μπράβο, τι ομορφιές!

θ)   Βρισιά – κατάρα

1.   ουστ

2.   Ιούδα, καταραμένε, μπουνταλά, παλιάνθρωπε, προδότη, πρόστυχε, χαμένε

3.   στα κομμάτια

ι)    Κατάρα

στ’ ανάθεμα, αναθεματισμένε, καταραμένε, ασυγχώρητε

Όπως είναι φυσικό, οι συναισθηματικές καταστάσεις είναι ποικίλες και οι αντιδράσεις των ανθρώπων πολυάριθμες, έτσι ώστε από τη μια οι άναρθροι επιφωνηματικοί φθόγγοι να μην είναι αρκετοί και από την άλληνα πληθαίνουν οι λέξεις και οι φράσεις που θα μπορούσαν να ενισχύσουν το αντίστοιχο επιφωνηματικό λεξιλόγιο.

(Από τη Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη)

Δ.Π.