Εισβολή στις θάλασσές μας

Ξενικά και τοξικά είδη

Δρ. Θ.Σ. Κουσουρής,
περιβαλλοντολόγος.

Είναι γνωστό, ότι εδώ και αρκετά χρόνια λαμβάνουν χώρα μικρότερες και μεγαλύτερες ανακατατάξεις και στο ελληνικό θαλάσσιο περιβάλλον. Τροπικά και άλλα ξενικά ζώα και φυτά έχουν εισβάλλει οικολογικά και στις ελληνικές θάλασσες. Οι κυρίες αιτίες αυτής της συνεχιζόμενης «εισβολής» και μετανάστευσης ξενικών ειδών από γειτονικές θάλασσες (Ερυθρά Θάλασσα, Εύξεινος Πόντος, Ατλαντικός), με διαφοροποιημένους ρυθμούς, αποδίδονται μεταξύ των άλλων στις κλιματικές αλλαγές και στα συνοδά φαινόμενα που επηρεάζουν και το Μεσογειακό χώρο, στην εκλεκτική υπεραλίευση, στη ρύπανση των θαλασσών και σε άλλα ανθρωπογενή αίτια.

Το τοξικό χλωροφύκος «Καουλέρπα» που διέφυγε από το ενυδρείο του Μονακό το 1984 και που φαίνεται ότι εποικίζει τη Μεσόγειο με γοργούς ρυθμούς.	Το τοξικό χλωροφύκος «Καουλέρπα » απειλεί τον άνθρωπο και τα θαλάσσια οικοσυστήματα με την επέκταση των λιβαδιών του.

Τη φετινή χρονιά, στα περισσότερα παράλια της Μεσογείου, οι θαλάσσιοι βιολόγοι και οι ωκεανογράφοι πιθανολογούν ότι θα υπάρξουν δυσάρεστες εκπλήξεις. Θα κυριαρχήσουν οι επώδυνες τσούχτρες, αλλά θα κάνουν έντονη την παρουσία τους τοξικά ψάρια και άλγες, επικίνδυνα για την τοξικότητά τους μικροσκοπικά φύκη του πλαγκτού. Το τι ακριβώς θα επακολουθήσει είναι ακόμη μη προβλέψιμο, και τούτο γιατί πάντοτε το περιβάλλον διατηρεί μηχανισμούς ανάδρασης για τις ποικιλόμορφες περιβαλλοντικές πιέσεις. Άλλωστε, οι εμφανιζόμενες απειλές στα φυσικά οικοσυστήματα, έχουν ένα αδιευκρίνιστο χρόνο «επώασης» των επιπτώσεων με εμφανείς όρους. Ωστόσο, και οι θάλασσές μας φαίνεται ότι «μεταλλάσσονται» και οι επιπτώσεις είναι σίγουρο ότι θα απειλήσουν και το φυσικό περιβάλλον, και την οικονομία, και την ανθρώπινη υγεία σε βάθος χρόνου.

Από οικο-ιστορική έποψη, οι ελληνικές θάλασσες έχουν δεχθεί μέχρι σήμερα την εισβολή από περισσότερα από 90 εξωτικά και ξενικά είδη φυτών και ζώων, από τα οποία τα 70 (77%) προέρχονται από την Ερυθρά Θάλασσα. Αυτά τα εξωτικά ή ξενικά είδη έχουν βρει πρόσφορο περιβάλλον στο Κρητικό πέλαγος με 13 είδη, στις Κυκλάδες με 11, στο Σαρωνικό κόλπο με 23, στη Χίο, Μυτιλήνη με 14 είδη, στο Θερμαϊκό, Αγ. Όρος και Θράκη με 16 είδη, στον Ευβοϊκό με 12 είδη, στον Κορινθιακό με 10 είδη, στο Ιόνιο πέλαγος με 15 είδη και στην Πελοπόννησο περίπου με 9 είδη. Άλλα 3 είδη έχουν προστεθεί στο Λιβυκό πέλαγος, ενώ στα Δωδεκάνησα τα εξωτικά είδη είναι γύρω στα 50.

Ο τροπικός κάβουρας «Ίξα ο μονόδοντας» που ήλθε στη Μεσόγειο μέσω Σουέζ.

Και όπως προαναφέρθηκε ανάμεσα σ’ αυτά τα εξωτικά είδη υπάρχουν μεταξύ τους τοξικά και επικίνδυνα για την υγεία μικροσκοπικά φύκη, επώδυνες για τον άνθρωπο τσούχτρες και αθέατα «κνιδονημάτια» , τοξικά φύκια και επικίνδυνα ψάρια. Ένα από τα ψάρια αυτά, ο «Λαγοκέφαλος ή Κουνέλι» (εντοπίστηκαν δύο είδη τα οποία δεν έχουν τις ίδιες τοξικές ιδιότητες), μετανάστης από την Ερυθρά Θάλασσα, μέσω της διώρυγας του Σουέζ, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις θάλασσες, γύρω από τα Δωδεκάνησα το 2003.

Το τροπικό τοξικό πλαγκτονικό φύκος «Οστρέοψις» που έχει γίνει ο εφιάλτης για τους παραθεριστές της Ισπανίας και Ιταλίας. Δύσπνοια, ερεθισμός στο δέρμα και στα μάτια, πυρετός και βήχας ήσαν τα συμπτώματα όσων ήλθαν σε επαφή με το τοξικό αυτό φύκος.	Η επαφή με την τσούχτρα «Πελάγια η νυκτερινή» είναι εξαιρετικά επώδυνη και επικίνδυνη για ανθρώπους ευαίσθητους στις αλλεργίες.

Σήμερα, το ψάρι αυτό έχει εντοπιστεί και στην Κρήτη, ακόμη και στις θάλασσες της βόρειας Ελλάδας. Μοιάζει με μεγάλη μαρίδα, αλλά μπορεί να φτάσει σε μήκος πάνω από το μισό μέτρο και σε βάρος πάνω από 1500 γραμμάρια, όπως συμβαίνει στη θάλασσα του Λιβάνου. Οι πληθυσμοί του ψαριού αυτού, αυξάνονται σημαντικά και η εξάπλωσή του προκαλεί μεγάλη ανησυχία στις αρχές οι οποίες αναζητούν τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος. Όπως μας ενημερώνουν οι ειδικοί, η νευροτοξίνη που περιέχει το σώμα του εκτιμάται ότι είναι πάνω από 1000 φορές πιο ισχυρή από το κυάνιο. Αντίδοτο δεν υπάρχει. Τα πρώτα συμπτώματα είναι να μουδιάζουν τα χείλη και η γλώσσα και στη συνέχεια έρχεται η παραισθησία και μία αίσθηση ελαφρότητας σαν να επιπλέεις. Ακολουθεί πονοκέφαλος, έντονος πόνος στο στομάχι και σταδιακή παραλυσία. Παράλληλα, αυξανόμενη είναι η αναπνευστική ανεπάρκεια και η καρδιακή αρρυθμία.

Το δινομαστιγωτό τοξικό φύκος «Gymnodinium breve» με τις νευροτοξίνες του είναι επικίνδυνο για τον άνθρωπο και απειλεί με πλήρη καταστροφή τις μυδοκαλλιέργειες.

Ως προς την οικολογική εισβολή που δέχεται η Μεσόγειος Θάλασσα και κατ΄ αντιστοιχία και οι ελληνικές θάλασσες, αυτές αποδίδονται στο ότι τα θαλάσσια οικοσυστήματα δεν είναι πλέον τόσο «εύρωστα» όσο στο παρελθόν και επομένως αυτή η όποια υποβάθμιση του περιβάλλοντος διευκολύνει αρκετές φορές την εγκατάσταση εξωτικών-ξενικών έμβιων όντων στο ελληνικό περιβάλλον. Η κύρια οδός-πηγή μεταφοράς των αλλόχθονων αυτών θαλάσσιων οργανισμών (ψάρια, στρείδια, μύδια, άλλα μαλάκια, καρκινοειδή, πολύχαιτα σκουλίκια, κτενοφόρα, αχινοί, φύκη και ανώτερα φυτά της θάλασσας, πλαγκτό κ.ά.) και προς στις ελληνικές θάλασσες, αποδίδεται κυρίως στη διέλευση τροπικών ειδών της Ερυθράς θάλασσα, στη Μεσόγειο.

Επίσης, μέσα από τα στενά του Γιβραλτάρ εισέρχονται στη Μεσόγειο ωκεάνια είδη, ενώ μέσα από τα στενά του Βοσπόρου, έχει εμπλουτιστεί και το Αιγαίο πέλαγος με είδη της Μαύρης Θάλασσα. Εξάλλου, θαλάσσιοι οργανισμοί έχουν εγκατασταθεί στις ελληνικές θάλασσες προερχόμενοι από το μεταφερόμενο νερό ως έρμα των πλοίων (νερά από τροπικές θάλασσες, ωκεανούς, ιαπωνική θάλασσα, καραϊβική θάλασσα, πολικές περιοχές κ.ά) , από διαφυγές ενυδρείων, από τα ύφαλα των πλοίων, από διάφορα θαλάσσια συνοδά είδη που έρχονται μαζί με τα εισαγόμεναζωντανά μύδια, στρείδια, ψάρια, αστακούς, φύκια και καβούρια.

Το κοινώς «Γυαλί» που ήρθε από τη Μαύρη θάλασσα και που απειλεί και την εδώ αλιεία με καταστροφικές συνέπειες.	Το εξωτικό χλωροφύκος «Κολπομένια» ήρθε στη Μεσόγειο μέσω Γιβραλτάρ από τον Ατλαντικό ωκεανό.

Αυτή την εποχή οι περισσότεροι ρωτούν για τις τσούχτρες (επιστ. Μέδουσες). Μιλάμε κυρίως για τις μωβ-ροζέ τσούχτρες, γνωστές με το επιστημονικό όνομα «Pelagia noctiluca», οι οποίες έχουν επώδυνο κτύπημα. Η μαζική εμφάνισή τους έχει συνήθως ένα κύκλο έξαρσης από 4 έως 6 χρόνια, δε μπορούν να κολυμπήσουν ενεργά, αλλά παρασύρονται από τα ρεύματα της θάλασσα . Άλλοι, ξενικοί για τις ελληνικές θάλασσες οργανισμοί είναι τα τροπικά μικροφύκη του είδους «Ostreopsis ovata» , τοξικά μικροφύκη του γένους «Gymnodinium» (πριν από 5 χρόνια εξαιτίας αυτού του τοξικού είδους καταστράφηκε η μυδοπαραγωγή στο Θερμαϊκό), το τοξικό μακροφύκος «Caulerpa taxifolia» το οποίο εδώ και χρόνια (1984) διέφυγε από το ενυδρείο του Μονακό και σήμερα έχει εξαπλωθεί σε πολλές θαλάσσιες περιοχές (Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Κροατία, Τυνησία, Ιόνιο πέλαγος).

Το τοξικό ψάρι «Λαγοκέφαλος» ανάμεσα σε μαρίδες.

Επίσης, ένα άλλο ξενικό είδος που έχει κάνει την εμφάνισή του στο Αιγαίο πέλαγος και φέτος εμφανίστηκε ακόμη και στις νότιες Κυκλάδες, είναι το Κτενοφόρο «Mnemiopsis leintyi» . Αυτός ο οργανισμός που έχει την κοινή ονομασία «Γυαλί» εξαιτίας του διάφανου σώματός του, έχει προξενήσει τεράστιες καταστροφές στην αλιεία της Μαύρης θάλασσας. Στο βόρειο Αιγαίο εμφανίστηκε εδώ και 15 χρόνια, η ανάπτυξή του είναι μαζική και ήδη έχει αρχίσει να δημιουργεί προβλήματα στην παράκτια αλιεία της περιοχής. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο διεθνής τύπος, το φετινό καλοκαίρι θα είναι εφιαλτικό για τους κολυμβητές στην Ισπανία, στην Ιταλία και ίσως και στην Ελλάδα, αφού ήδη έκαναν την εμφάνισή τους οι τσούχτρες.

Ο Λαγοκέφαλος «Lagocephalus spadiceus» είναι τοξικό είδος, ενώ ο Λαγοκέφαλος «Lagocephalus sceleratus» είναι λιγότερο επικίνδυνος.

Για τη χώρα μας τα περιστατικά με τις τσούχτρες και τα τοξικά φύκη ήσαν από τη προηγούμενη χρονιά και σποραδικά και μεμονωμένα στο Ιόνιο, στις Κυκλάδες και στο Σαρωνικό. Τη φετινή χρονιά όμως, κανείς δεν είναι βέβαιος πως θα εξελιχθούν τα πιο πάνω φαινόμενα. Για πρώτες βοήθειες πάρτε μαζί σας στις παραλίες, υγρή αμμωνία ή ορισμένες αντιαλλεργικές φαρμακευτικές κρέμες. Τουλάχιστον θα απαλύνουν τα πρώτα συμπτώματα, και … καλά μπάνια. (πηγές: HCMR, 2007, CIESM, 2008).