Το «μισό» που για πολλούς αποτελεί «ολόκληρο» πρόβλημα

(Και το χειρότερο είναι ότι δεν το υποψιάζονται καν)

από το Ορόγραμμα της ΕΛΕΤΟ

Το θέμα που θα μας απασχολήσει δεν είναι θέμα ορολογίας, αλλά συχνό φαινόμενο της καθημερινής επικοινωνίας που αφορά τη γραμματική ορθότητα των λεγομένων ενός ατόμου με τελική συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας του λόγου του. Τοπρόβλημα, δυστυχώς, δεν παρατηρείται σε ανθρώπους «παλιότερων γενιών» που «δεν διδάχτηκαν»⁽¹⁾ τη δημοτική, αλλά πολύ συχνά σε νέους ανθρώπους που έχουν επίσημα διδαχτεί τη γραμματική της δημοτικής. Αφορμή για το ότι αυτό το άρθρογράφεται σήμερα είναι το γεγονός ότι, πριν λίγες μέρες, από τηλεοπτικό παράθυρο μεγάλου καναλιού, σε συνέντευξή του ένας υποψήφιος δήμαρχος, μέσα σε δύο παραγράφους έκανε το λάθος δύο φορές και μάλιστα «ευθέως» και «αντιστρόφως», που σημαίνει ουσιαστική άγνοια και όχι παραδρομή.

Ακούσαμε, λοιπόν, τον κ. υποψήφιο δήμαρχο να λέει τις φράσεις «τριάμισι μήνες» και «τρεισήμισι χρόνια» (προφανώς στην πρώτη περίπτωση εννοούσε τρεισήμισι μήνες, ενώ στη δεύτερη τριάμισι χρόνια).

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Μια κατηγορία αριθμητικών είναι τα αριθμητικά επίθετα, που διακρίνονται σε απόλυτα αριθμητικά, τακτικά αριθμητικά και πολλαπλασιαστικά αριθμητικά⁽²⁾.Εδώ μας ενδιαφέρουν τα πρώτα. Τα απόλυτα αριθμητικά είναι:

ένας, μία/μια, ένα (κλιτό – διαφορετικός τύπος για κάθε γένος)
δύο/δυο (άκλιτο – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
τρεις, τρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
τέσσερις, τέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
πέντε, έξι, εφτά/επτά, οχτώ/οκτώ, εννέα/εννιά, δέκα, έντεκα, δώδεκα (άκλιτα – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
δεκατρείς, δεκατρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
δεκατέσσερις, δεκατέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
είκοσι (άκλιτο – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
είκοσι ένας, είκοσι μία, είκοσι ένα (κλιτό – διαφορετικός τύπος για κάθε γένος)
είκοσι τρεις, είκοσι τρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
είκοσι τέσσερις, είκοσι τέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
...

Δεν εκφραζόμαστε όμως πάντοτε με ακέραιες μονάδες. Πολλές φορές θέλουμε να εκφράσουμε και τη μισή ακέραια μονάδα προστιθέμενη σε ένα οποιοδήποτε απόλυτο αριθμητικό. Αναλυτικά, λοιπόν, θέλουμε να πούμε π.χ.

ένας μήνας και μισός (μήνας), μια ώρα και μισή (ώρα), ένα κιλό και μισό (κιλό)
δυο μήνες και μισός, δυο ώρες και μισή, δυο κιλά και μισό
δεκατρείς μήνες και μισός, δεκατρείς ώρες και μισή, δεκατρία κιλά και μισό τέσσερις μήνες και μισός, τέσσερις ώρες και μισή, τέσσερα κιλά και μισό είκοσι πέντε μήνες και μισός, είκοσι πέντε ώρες και μισή,
είκοσι πέντε κιλά και μισό.

Όμως, δεν χρησιμοποιούμε αυτές τις αναλυτικές εκφράσεις, αλλά εκφράζουμε το «και μισός», «και μισή», «και μισό» με ένα δεύτερο συνθετικό που προστίθεται στο ακέραιο απόλυτο αριθμητικό. Το συνθετικό αυτό είναι:

-ήμισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναισύμφωνο) ή-μισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναι φωνήεν)

και προέρχεται απευθείας ⁽³⁾ από το αρχαιοελληνικό επίθετο ήμισυς-ημίσεια-ήμισυ (όπως εξάλλου από εκεί προέρχεται και το σημερινό επίθετο μισός-μισή-μισό).

Όταν πρόκειται για πρόσθεση σε μία ακέραια μονάδα (ένας, μια, ένα) τότε στο αρσενικό (ένας) και στο θηλυκό (μια) η κατάληξη -ι μετατρέπεται, αντίστοιχα, σε -ης και -η και αυτά είναι κλιτά, ενώ το τελικό ς του αρσενικού (ένα-ς) αποβάλλεται, δηλαδή:

ενάμισης, μιάμιση, ενάμισι

Λέμε λοιπόν:

Όταν προστίθεται μισό σε μία ακέραια μονάδα:

Ονομαστική: ενάμισης μήνας, μιάμιση ώρα, ενάμισι κιλόΓενική: ενάμιση μήνα, μιάμισης ώρας, ενάμισι κιλούΑιτιατική: ενάμιση μήνα, μιάμιση ώρα, ενάμισι κιλό

Όταν προστίθεται μισό σε περισσότερες από μία ακέραιες μονάδες:

Ονομαστική/Αιτιατική: δυόμισι μήνες, δυόμισι ώρες, δυόμισι κιλά
Γενική: δυόμισι μηνών, δυόμισι ωρών, δυόμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: δεκατρεισήμισι μήνες, δεκατρεισήμισι ώρες, δεκατριάμισι κιλά
Γενική: δεκατρεισήμισι μηνών, δεκατρεισήμισι ωρών, δεκατριάμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: τεσσερισήμισι μήνες, τεσσερισήμισι ώρες, τριάμισι κιλά
Γενική: τεσσερισήμισι μηνών, τεσσερισήμισι ωρών, τεσσεράμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική: εικοσιπεντέμισι μήνες, εικοσιπεντέμισι ώρες, εικοσιπεντέμισι κιλάΓενική: εικοσιπεντέμισι μηνών, εικοσιπεντέμισι ωρών, εικοσιπεντέμισι κιλών

Συνοπτικά:

Η εκφορά ή γραφή του «μισού» χρειάζεται προσοχή – γιατί μπορείνα δημιουργήσει πρόβλημα:

► όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι 1, 21, 31, ... , όπου εμφανίζονται τρεις τύποι για τα τρία γένη (με καταλήξεις -άμισης, -άμιση, -άμισι) από τους οποίους οι δύο πρώτοι μεταβάλλονται με την κλίση, και
► όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι 3, 4 ή 13, 14 ή 23, 24 ... όπου εμφανίζονται δύο τύποι για τα τρία γένη (με καταλήξεις -ήμισι, -ήμισι, -άμισι) οι οποίοι δεν μεταβάλλονται με την κλίση.

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η κατάληξη είναι -μισι και είναι ίδια για όλα τα γένη και για όλες τις πτώσεις.

Άλλα παραδείγματα για εξάσκηση:

Καλύψτε τη δεξιά στήλη του πίνακα και διαβάστε τις φράσεις της αριστερής στήλης τοποθετώντας στη θέση κάθε αριθμού την αντίστοιχη λέξη που εκφράζει και μισό.

Κώστας Βαλεοντής

---

⁽¹⁾ Δηλαδή δεν συνειδητοποίησαν, μέσω του σχολείου, τους «κανόνες» τηςμητρικής τους γλώσσας – γιατί αυτός είναι ο ρόλος της διδασκαλίας τηςγραμματικής στο σχολείο...

⁽²⁾ Νεοελληνική Γραμματική, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων,Αθήνα, 1983

⁽³⁾ Δράττομαι της ευκαιρίας να τονίσω ότι όταν στην καθημερινή «λαΐκή»γλώσσα μαρτυρούνται φαινόμενα μεταβίβασης αναλλοίωτων, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είτε ολόκληρων βασικότατων λέξεων της καθημερινής ζωής μας όπως είναι π.χ. τα ρήματα ζω, πεινώ, διψώ, τρώγω, πίνω κ.ά. είτε συνθετικών σε λέξεις, όπως εν προκειμένω το -ήμισι, τα οποία δεν «έκατσε κανένας λόγιος» να τα μεταφέρει, να τα υποδείξει ή να τα επιβάλει στον απλό λαό, όσο και αν κάποιοι προσπαθούν είναι αδύνατο να πείσουν ότι η νέα ελληνική είναι μια «άλληγλώσσα» σε σχέση με την αρχαία ελληνική. Η νέα ελληνική μπορεί ναδιαφέρει σε πολλά από την αρχαία ελληνική (όπως π.χ. στο τυπικό της γραμματικής και στη σύνταξη) αλλά δεν είναι παρά μια νέα φάση της ίδιας γλώσσας.

Προσωπικά πιστεύω ότι εκ των ήμισυς-ημίσεια-ήμισυ θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε αποκλειστικά την κατάληξη σε -υ και όλες οι κατασκευές που ουσιαστικά έχουν προκύψει από παραφθορές, να παραμεριστούν. Όπως κάποιοι εισήγαγαν να γράφεται αφτί και αβγό, αντί για αυτί και αυγό που γράφαμε στο σχολείο!
Σ.Φρ.