Μελισσοκομία της διπλανής ταράτσας

του Δρ. Θόδ. Κουσουρή
περιβαλλοντολόγου

Πριν από λίγα χρόνια δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο τύπο, ότι δημοσιογράφος εντόπισε σε ταράτσες σπιτιών στην περιοχή των Μελισσίων κυψέλες μελισσών, όπου εξασφάλιζαν στους ιδιοκτήτες τους μια άνετη και ανέξοδη παραγωγή πευκόμελου από το σπίτι τους, καθότι στην περιοχή τα μελιτώματα της βαμβακίασης των πεύκων είχαν πάρει μεγάλες διαστάσεις. Και όλα αυτά χάρις σε ένα μυζητικό έντομο τη «Μαρσαλίνα την ελληνική» (Marchalina hellenica, Gennadios, 1882), που προσβάλλει το φλοιό των πεύκων, αλλά και που υπολογίζεται ότι παράγει έως και το 60% του πευκόμελου σε Ελλάδα και Τουρκία.

Ωστόσο, τα πεύκα και οι πευκώνες τουλάχιστον της Αττικής έχουν προσβληθεί από τη γνωστή βαμβακίαση των πεύκων, η οποία τα αποδυναμώνει, τα εξασθενεί και τελικά ξηραίνει τα πεύκα. Αρμόδιοι και μη αρμόδιοι πρότειναν λύσεις εφικτές και ανέφικτες, με τοξικά ή και βιολογικά σκευάσματα και ψεκασμούς, με πλυσίματα των πεύκων, με ειδικές κολλητικές ταινίες, με δημιουργία βιολογικών «εξοντωτών» και άλλα περισσότερο ή λιγότερο σοβαρά και ευτράπελα.

Για την ιστορία, το έντομο αυτό συμβίωνε με το πεύκο εδώ και χιλιάδες ή εκατοντάδες χρόνια, καθόσον υπάρχουν αντίστοιχες μαρτυρίες σε κείμενα του 1415 μ.Χ. Τότε, καθώς λέγον οι ειδικοί, στα φυσικά δασικά οικοσυστήματα υπήρχε οικολογική ισορροπία, ενώ δεν είχε παρατηρηθεί ποτέ πρόβλημα καταστροφής πεύκων από τη Μαρσαλίνα, διότι οι βιοτικοί, κλιματικοί και εδαφικοί παράγοντες, ήταν φαίνεται εναρμονισμένοι μεταξύ τους, ενώ οι φυσικοί εχθροί του εντόμου (π.χ. κυρίως μερικά πουλιά) ρύθμιζαν προς το καλύτερο τους πληθυσμούς της Μαρσαλίνας.

Το έντομο αυτό, που εντοπίσθηκε στην Ελλάδα από τον εντομολόγο Π. Γεννάδιο το 1882, συμβίωνε τότε με τα πεύκα και υπήρχε σε μικρούς μόνο, γεωγραφικά περιορισμένους πληθυσμούς. Η Μαρσαλίνα ζει στις σχισμές των πεύκων και στο προνυμφικό της στάδιο, με τη μορφή παχιάς και ραβδωτής κάμπιας, παράγοντας ένα αφρο-κηρώδες λευκό προστατευτικό κάλυμμα, τη γνωστή βαμβακίαση. Εξάλλου, τα πλούσια σε υδατάνθρακες περιττώματά της δημιουργούν το γνωστό «μελίτωμα» που στάζει από τα πεύκα, που όμως αποτελεί τη βασική τροφή της μέλισσας, για την παραγωγή του πευκόμελου. Έτσι, η Μαρσαλίνα, καλυμμένη από τη «βαμβακίαση» που η ίδια παράγει, ρουφά για να τραφεί χυμούς από τα δένδρα με το μακρύ ρύγχος της που είναι διπλάσιο από το μήκος του σώματός της, (έως και 2cm).

Η Μαρσαλίνα υπάρχει σε διάφορες περιοχές της λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου. Η εκρηκτική εξάπλωση αυτού του εντόμου στα πεύκα τουλάχιστον της Αττικής δεν είναι ξεκάθαρη. Ήδη από το 1992 το Τμήμα Μελισσοκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου επιτυγχάνει την επιχορήγηση, μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (Π.Ε.Π.), τη χρηματοδότηση για τον εμβολιασμό με τη Μερσαλίνα 10.000 στρεμμάτων στα δάση της Κεντρικής Μακεδονίας και της Στερεάς Ελλάδος, αλλά υπήρξαν στη συνέχεια και άλλα επιδοτούμενα προγράμματα από το Β' Κ.Π.Σ. την περίοδο 1995 – 1999 προς μελισσοπαραγωγούς και ερευνητές. Με το δεύτερο Κοινοτικό Πλαίσιο στήριξης εγκρίθηκε η χρηματοδότηση για τον εμβολιασμό επιπλέον 55.000 στρεμμάτων. Ορισμένοι διατείνονται ότι Μελισσοκομικοί συνεταιρισμοί αποφάσισαν κάποια στιγμή να διαδώσουν-εμβολιάσουν τη Μαρσαλίνα στους πευκώνες ανά την Ελλάδα για την ενίσχυση της παραγωγής πευκόμελου, αγνοώντας τότε προειδοποιήσεις για τις ενδεχόμενες καταστροφικές οικολογικές συνέπειες.

Μάλιστα, το 1996 εκδόθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας βιβλίο (συγγραφέας ο γεωπόνος Θ. Μπίκος) με οδηγίες για τον αποτελεσματικό εμβολιασμό με Μερσαλίνα των πεύκων. Η έκδοση αυτή αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία για το πως, ποιοι και πότε δημιούργησαν την οικολογική αυτή πανωλεθρία... «Κάντε ανοιχτούς εμβολιασμούς. Με άλλα λόγια διασπείρετε τα εμβόλια μέσα στο δάσος και δώστε χρόνο στον εργάτη να προχωρήσει προοδευτικά μόνος του. Εμείς τοποθετούμε σ' ένα δάσος μικρές γλυκές φωτιές» προτρέπει και δίνει οδηγίες ο συγγραφέας προς τους μελισσοκόμους, για την εξάπλωση της σημερινής μάστιγας. Ειδικότερα, όπως αναφέρεται στην πιο πάνω έκδοση, οι προσπάθειες για τη συστηματική εξάπλωση της βαμβακίασης άρχισαν το 1991 με εμβολιασμούς Μερσαλίνας σε υγιή πεύκα στις περιοχές Παγκρατίου γύρω από το Α' νεκροταφείο, στις περιοχές της Πανεπιστημιούπολης Ζωγράφου, του Αεροδρομίου του Ελληνικού, της Δάφνης, στο νεκροταφείο Βάρκιζας-Βουλιαγμένης, στις περιοχές Ιλισίων, Βύρωνα και αλλού.

Επίσης, οι εμβολιασμοί με τη Μαρσαλίνα επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στο Χελμό της Πελοποννήσου όπου εμβολιάστηκαν 270 έλατα το 1995 και άλλα 270 το 1996 . Οι «εμβολιασμοί» όμως των κωνοφόρων ανά την Ελλάδα όχι μόνο δεν σταμάτησαν αλλά πολλαπλασιάστηκαν. Σήμερα, μετά από 18 χρόνια μετά τους πρώτους εμβολιασμούς με τη Μαρσαλίνα, τα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά, καθώς είναι εμφανής η ριζική διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας, τουλάχιστον στο αστικό και περιαστικό πεύκο (άλση, δάση, αυλές , δεντροστοιχίες κλπ).

Μετά από δέκα χρόνια, μετά τους πρώτους εμβολιασμούς με τη Μαρσαλίνα, το 2006, όταν πλέον είχε διαταραχθεί η οικολογική ισορροπία σε πολλές περιοχές, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης (Υ.Α.Α.) αποφάσισε, εξαιτίας κυρίως καταγγελιών από μη κυβερνητικές οργανώσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ν' αποκαταστήσει τη συντελεσθείσα περιβαλλοντική ζημία, εγκρίνοντας το ψεκασμό αστικών και περιαστικών δασών πεύκης με δραστικά εντομοκτόνα. Με δεδομένο μάλιστα ότι δεν υπήρχε εγκεκριμένο φυτοπροστατευτικό προϊόν για την καταπολέμηση της Μαρσαλίνα, το Υπουργείο ενέκρινε τη διάθεση στην αγορά, επτά εντομοκτόνων. Στη συνέχεια, με απόφαση επί αιτήσεως αναστολής που άσκησαν ορισμένοι, ανεστάλη από το Συμβούλιο της Επικρατείας η έγκριση διάθεση στην αγορά ενός φυτοφαρμάκου, λόγω της αποδεδειγμένης καρκινογόνου δράσης.

Το 2007 το Υ.Α.Α. επέτρεψε εκ νέου, με μια σειρά αποφάσεων του, το ψεκασμό των πεύκων της Αττικής με άλλα εν δυνάμει επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον εντομοκτόνα. Και πάλι το ΣτΕ, έκρινε σχετική αίτηση ακυρώσεως, τις σχετικές αποφάσεις της διοίκησης που αφορούσαν εντομοκτόνα, με την αιτιολογία ότι η συγκεκριμένη χρήση τους είναι παράνομη, διότι δεν συνιστά μέτρο αντιμετώπισης απρόβλεπτου κινδύνου που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί με άλλα μέσα. Ο ψεκασμός των πεύκων με τα φυτοφάρμακα που περιελάμβαναν οι αποφάσεις του Υ.Α.Α. το 2007, συνεπαγόταν κίνδυνο για την υγεία των κατοίκων των περιοχών που καταλαμβάνονταν από τις επίδικες αποφάσεις αλλά και των πουλιών και ζώων που συνυπάρχουν με την Marchallina hellenica εισφέροντας στη διατήρηση της τοπικής οικολογικής ισορροπίας.

Πολλά ινστιτούτα ερευνών έχουν προτείνει λύσεις για τον περιορισμό της εξάπλωσης του εντόμου με μεθόδους φυτοφαρμάκων ή μεθόδους βιολογικής καταπολέμησης με έντομα εχθρούς. Φαρμακευτικές εταιρίες προώθησης των σχετικών σκευασμάτων διατείνονται για την αποτελεσματικότητα αντιμετώπισης της Μαρσαλίνα, τους ακίνδυνους για την υγεία μας ψεκασμούς, ενώ δικηγόροι και οικολογικές οργανώσεις έχουν μπει για τα καλά στο «χορό» που καλά κρατεί. Ακόμη και το συμβούλιο της Επικρατείας απασχολούν και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων θεωρεί ότι δεν έχει αποδειχθεί ότι η ύπαρξη του εντόμου δρα αρνητικά στα πεύκα. Η αρμόδια υπηρεσία βρίσκεται σε συνεχή συνεργασία με ερευνητές του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) με σκοπό, όπως υποστηρίζουν, την πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος.

Νομικό πλαίσιο του 1930(!) στηρίζει την εξάπλωση του εντόμου για μελισσοκομική χρήση. Το 1981, νέος νόμος απαγόρευσε επίσης τον ψεκασμό με ουσίες που δεν τις εγκρίνει, καθιστώντας έτσι τη Μαρσαλίνα «εμμέσως» προστατευόμενο είδος. Για την αντιμετώπισή της προτείνει απλώς το «πλύσιμο» των δένδρων με νερό υπό πίεση. Από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων δόθηκε η εικόνα ότι η Μαρσαλίνα «…δεν καταπολεμείται με το πλύσιμο, του οποίου η αποτελεσματικότητα είναι μηδαμινή και χρησιμοποιείται μόνο για ανακουφιστικούς λόγους. “Το νερό παρασύρει το έντομο και τη βαμβακάδα στο έδαφος, αλλά αυτή η μέθοδος έχει αποδειχθεί ατελέσφορη. Πολλά έντομα μετακινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση στα ακροκλάδια του δένδρου, όπου συνεχίζουν να αναπαράγονται. Συγχρόνως με το πλύσιμο καταστρέφονται κλαδιά, με αποτέλεσμα να μειώνεται η αντίσταση του πεύκου στους δυνατούς ανέμους. Ξεκολλάει επίσης το πιτύκι (νεκρός φλοιός) αφήνοντας ακάλυπτους τους εσωτερικούς ιστούς του κορμού, οπότε τα παράσιτα εισχωρούν ευκολότερa. Προτείναμε στο Υπουργείο μία βιολογική μεθοδολογία που βασίζεται στην «τροφική εκδίωξη» (όχι θανάτωση). Τα πεύκα πρέπει να ψεκαστούν με φυτικό έλαιο από θυμάρι και σχίνο της ελληνικής χλωρίδας που δεν προκαλεί το παραμικρό είδος βλάβης. Μάλιστα, τα δύο αυτά έλαια είναι αποδεκτά ως συστατικά τροφίμων».

Στην αντίπερα όχθη, το Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, ενημερώνει ότι «Τα υπάρχοντα στοιχεία δεν στοιχειοθετούν επικινδυνότητα του εντόμου για τα πευκοδάση, οπότε δεν υπάρχει λόγος αντιμετώπισής του. Οι ξηράνσεις μεμονωμένων δέντρων ή και συστάδων πεύκων στην αστική ζώνη της Αθήνας ουδόλως αποδεικνύεται ότι οφείλεται στην προσβολή από το έντομο. Δεν υπάρχει κάποια εγκεκριμένη μέθοδος αντιμετώπισης της Μαρσαλίνας».

Εξάλλου, από ερευνητές του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών της Θεσσαλονίκης, έπειτα από έρευνες που πραγματοποίησαν από το 1997 μέχρι το 2001, διατυπώνεται το συμπέρασμα ότι «…..αιτία για την ξήρανση πεύκων είναι νηματώδεις σκώληκες του γένους “bursapnelenchus” που συνυπάρχουν πάντοτε με τη Μαρσαλίνα και των οποίων οι πληθυσμοί έχουν πάρει εκρηκτικές διαστάσεις πολλαπλασιασμού». Και ανάμεσα στις πιο πάνω απόψεις, ως συνήθως, τα παιδαριώδη, «Τα πεύκα είναι εγκλωβισμένα στο τσιμέντο και διψάνε για νερό» και τα συναφή τεκμηριωμένα, αλλά και κούφια λόγια.

Το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο που στηρίζει τη φυτοπροστασία της χώρας, θεωρεί τη Μαρσαλίνα «πρωτογενές παράσιτο του πεύκου, διότι απομυζεί τους χυμούς του και ότι σε υψηλή ανάπτυξη πληθυσμών του εντόμου, όπως αυτή που προκλήθηκε από τον εμβολιασμό, προκαλεί καχεξία και ξήρανση. Μαζί όμως με τη Μαρσαλίνα ανίχνευσαν και νηματώδεις οργανισμούς οι οποίοι προϋπήρχαν μαζί της σε φυσιολογικούς αριθμούς και που σήμερα έχουν και αυτοί αυξηθεί εκρηκτικά». «Μελετάει επίσης, την προώθηση βιολογικής καταπολέμησής της με έντομα "εχθρούς", ώστε να καταστεί δυνατός ο έλεγχός της και να επέλθει η ισορροπία».

Για το πρόβλημα της Μαρσαλίνα στη χώρα μας δεν υπάρχει κοινή αντιμετώπιση. Υπουργεία και αρμόδιοι φορείς δεν έχουν καταλήξει πως θα αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, ενώ αρκετοί Δήμοι έχουν αναπτύξει δικές τους πρωτοβουλίες. Μια από αυτές είναι ενδιαφέρουσα. Έτσι, για παράδειγμα στο Δήμο Αμαρουσίου, εδώ και μερικά χρόνια πλένουν τα πεύκα με νερό, κολλώντας μετά το πλύσιμο, μια ειδική οικολογική ταινία γύρω από τον κορμό του κάθε πεύκου. Τα πεύκα του Δήμου, όπως υποστηρίζεται από τη δημοτική αρχή, κατά 60% έχουν γλιτώσει από τη βαμβακίαση.

Η μέθοδος της οικολογικής ταινίας βασίζεται στον βιολογικό κύκλο του εντόμου, στην παρακολούθησή του, και στην εξαπόλυση ενός άλλου ωφέλιμου εντόμου (κρυπτόλαιμος). «Στη σωστή χρονική στιγμή επικαλύπτουμε ταινίες 10 πόντων με ειδική κόλλα (μαστίχη) που χρησιμοποιείται στη βιολογική γεωργία. Τυλίγεται ο κορμός χαμηλά και κάτω από το ύψος των δύο μέτρων. Εάν ο πληθυσμός της Μαρσαλίνα είναι αυξημένος, τότε προηγείται πλύσιμο με μέτρια πίεση ώστε να κατεβάσουμε τα έντομα. Σκοπός μας είναι να μην καταστρέψουμε εντελώς το έντομο, αλλά να το κρατήσουμε σε πληθυσμιακή ισορροπία. Η κόλλα διαρκεί οκτώ μήνες, δεν εξατμίζεται, δεν απομακρύνεται από τη βροχή.

Η επιτυχία είναι να «πιαστεί» στην ειδική κόλλα το έντομο τη στιγμή της κινητικότητάς του, δηλαδή Μάρτιο-Απρίλιο, Μάιο-Ιούνιο, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο, που βγαίνει για να βρει νέες θέσεις ωοτοκίας.Τον Ιούνιο επίσης εξαπολύουμε τον κρυπτόλαιμο ψηλά στα κλαριά για να βοηθήσουμε επιπλέον τη μείωση του πληθυσμού της Μαρσαλίνα».

Πριν από μερικά χρόνια μας καθυσύχαζαν οι αρμόδιοι επιστήμονες και μη, ότι η «βαμβακίαση των πεύκων δεν αποτελεί κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, ενώ το φαινόμενο της ξήρανσης αστικών πεύκων θα πρέπει να αναζητηθεί σε συνδυασμό πολλών και διαφορετικής κατά περίπτωση έντασης αιτίων όπως είναι η περιβαλλοντική ρύπανση, ξηρασία, συνθήκες υγρασίας-οξύτητας- γονιμότητας του εδάφους, διαταραγμένη οικολογική ισορροπία τοπικών οικοσυστημάτων κ.ά.»

Δυστυχώς για άλλη μια φορά μας παραπλάνησαν, εφόσον δεν ήσαν και ο ίδιοι παραπλανηθέντες ή εφόσον αγνοούσαν όσα οι διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει συστήσει για την αντιμετώπιση του προβλήματος της Μαρσαλίνα. Για μας εδώ, τότε ξεκίνησε το παιχνίδι και ο φαύλος κύκλος με τους ψεκασμούς και τις παιδαριώδεις πρακτικές αντιμετώπισης της Μαρσαλίνα και που συνεχίζεται. Ωστόσο, το πρόβλημα της Μαρσαλίνα και της βαμβακίσης των πεύκων φαίνεται ότι είναι αρκετά πολυσύνθετο και δυστυχώς, μέχρι στιγμής, δεν φαίνεται να υπάρχει εφαρμόσιμη και αποτελεσματική λύση και αντιμετώπιση, καθώς τα μελιτώματα των πεύκων ενθαρρύνουν μόνο τους «πευκομελο-παραγωγούς της διπλανής ταράτσας», ενώ τα πεύκα «πεθαίνουν όρθια».