Αμαζόνες

(click)

■■

Αριστερά: Αμαζόνα του Φειδία, Μέση: Αμαζόνα του Πολύκλειτου, Δεξιά: Αμαζόνα του Κρησίλα
Η όμοια στάση τους προκύπτει από την αθλοθέτηση (βλέπε κείμενο που ακολουθεί), σύμφωνα
με την οποία η Αμαζόνα έχει πληγωθεί στο δεξιό πλευρό και σηκώνει το χέρι για έλεγχο του
τραύματός της.

Και τα τρία αγάλματα είναι εκμαγεία από ρωμαϊκά αντίγραφα ελληνικών αγαλμάτων του 5ου αιώνα π.Χ. και βρίσκονται στη «Γλυπτοθήκη» του Μονάχου. Κάποια φίλη Αρχαιολόγος μου είχε πει παλαιότερα ότι γυμνά ή ημίγυμνα γυναικεία αγάλματα (όπως αυτό της Αφροδίτης της Μήλου), κατασκευάζονταν μόνο στην ελληνιστική εποχή. Αναρωτιέμαι, πρώτον, τί ισχύει πραγματικά και, δεύτερον, ποια θα ήταν η άποψή της για τα συγκεκριμένα αγάλματα.

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

Και το βραβείο πηγαίνει στον Πολύκλειτο!

(της ΜΑΡΙΑΣ ΘΕΡΜΟΥ, ΒΗΜΑ, 2/5/2004)

Μια πληγωμένη αμαζόνα ήταν το θέμα του διαγωνισμού. Και σε αυτόν έσπευσαν να ανταποκριθούν όλοι οι φημισμένοι γλύπτες, οι μεγαλύτεροι που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Ποιος θα ήταν ο νικητής; Ο Φειδίας, ο Πολύκλειτος, ο Κρησίλας ή ο Φράδμων; Αλλωστε το έπαθλο ήταν μία από τις μεγαλύτερες τιμές για έναν καλλιτέχνη: η τοποθέτηση του έργου του στον ναό. Σε αυτόν που επρόκειτο να χαρακτηρισθεί ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Στην Εφεσο της Μικράς Ασίας, το πάλαι ελληνική, στον ναό της Αρτέμιδος, που κατά τις αρχαίες πηγές πέντε φορές καταστράφηκε και άλλες τόσες οικοδομήθηκε, επρόκειτο να στηθεί το άγαλμα της αμαζόνας, μιας από τις πιστές ακολούθους της θεάς. Και ο διαγωνισμός ήταν εκείνος που θα ανεδείκνυε την καλύτερη, την άξια να πάρει θέση στον ναό.

Συνάντηση κορυφής

Αιώνες μετά ο διαγωνισμός επαναλαμβάνεται. Μπορεί οι δημιουργοί να μην υπάρχουν, μπορεί τα έργα τους να έχουν φθάσει ως εμάς σήμερα μόνο με τη μορφή αντιγράφων κάποιων ρωμαίων καλλιτεχνών, πού όμως και πότε θα μπορέσει να ζήσει κανείς τη μοναδική εμπειρία να τα δει ενωμένα σε έναν τόπο κάτω από ένα κοινό σκεπτικό; Τον Ιούνιο, οπότε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο θα ανοίξει και πάλι για το κοινό μετά την ανακαίνισή του, η έκθεση «Αγών», ένας ύμνος στο πνεύμα της άμιλλας το οποίο ιδιαιτέρως διέκρινε τους αρχαίους Ελληνες, θα φέρει κοντά τρεις από τις αμαζόνες εκείνου του μυθικού σχεδόν διαγωνισμού.

Από το Μουσείο του Καπιτωλίου της Ρώμης η πρώτη, από το Μουσείο του Βατικανού η δεύτερη και μια τρίτη από το Βερολίνο. Πρόκειται για την έκθεση με την οποία το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο υποδέχεται τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Με στόχο να αναδείξει μέσα από εξαιρετικά έργα της αρχαίας ελληνική τέχνης, τα οποία θα φθάσουν από όλον τον κόσμο, την αρετή της άμιλλας. Την έννοια του αγώνα, την οποία οι αρχαίοι Ελληνες καλλιέργησαν σε όλες τις εκφάνσεις του βίου, είτε επρόκειτο για αγώνες του σώματος είτε για αγώνες του πνεύματος.

«H αγωνιστική διάθεση υπήρξε ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των αρχαίων, μια έκφραση η οποία εκδηλώνεται σε όλους τους τομείς της ζωής αλλά και στην κοσμοθεωρία τους» λέει ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κ. Νίκος Καλτσάς. Για να προσθέσει: «Πρόκειται για την ευγενή άμιλλα στο πεδίο των σωματικών αρετών και των πνευματικών επιτεύξεων, ιδανικό με το οποίο γαλουχήθηκαν οι Ελληνες και το οποίο προσδιόρισε τον τρόπο της σκέψης και της δράσης τους».

Διαγωνιζόμενοι και κριτές

Ενας από τους σημαντικότερους γνωστούς αγώνες της αρχαιότητας στην τέχνη υπήρξε αυτός για το άγαλμα της αμαζόνας που επρόκειτο να κοσμήσει το Αρτεμίσιο της Εφέσου. Την πληροφορία δίνει ο Πλίνιος και τα γεγονότα λαμβάνουν χώρα κατά την κλασική εποχή με πρωταγωνιστές τους τέσσερις ονομαστούς γλύπτες. (Εδώ θεωρείται λάθος του συγγραφέα η αναφορά και σε πέμπτο γλύπτη ονόματι Κύδωνα, καθώς, όπως φαίνεται, επρόκειτο για το συνοδευτικό του ονόματος του Κρησίλα, που ήταν Κύδων, επειδή καταγόταν από τις Κυδωνιές της Κρήτης.)

Ο Πολύκλειτος, ο Φειδίας, ο Φράδμων και ο Κρησίλας ωστόσο δεν ήταν μόνο διαγωνιζόμενοι αλλά και κριτές οι ίδιοι του εαυτού τους και των άλλων καθώς είχαν δικαίωμα δύο ψήφων. Μια ιδιαίτερη διαδικασία μέσα από την οποία αποδιδόταν η υψίστη τιμή στον καλλιτέχνη, δεδομένου ότι θα είχε κριθεί από ομοτέχνους ανταγωνιστές του. Και πράγματι κατά την ψηφοφορία ο καθένας από τους διαγωνιζομένους έδωσε την πρώτη ψήφο στον εαυτό του και τη δεύτερη στον Πολύκλειτο, με αποτέλεσμα αυτός να είναι ο νικητής. Τελικώς, όμως, και επειδή τα έργα όλων θεωρήθηκαν εξαιρετικά, η απόφαση ήταν να τοποθετηθούν στο ιερό όλα.

Στις θύελλες που πέρασαν πάνω από την αρχαία Εφεσο με τη μορφή κατακτητών οφείλεται όχι μόνο η απώλεια των αγαλμάτων αυτών ασφαλώς. Κανένα από τα πρωτότυπα έργα δεν διασώθηκε, είναι ευτύχημα επομένως η ύπαρξη των ρωμαϊκών αντιγράφων. Και, όπως ήταν επόμενο, οι αμαζόνες της Εφέσου απασχόλησαν από νωρίς τους ερευνητές, οι οποίοι ήδη από τον 19ο αιώνα επιδόθηκαν σε έναν δικό τους αγώνα ταύτισης των αρχαίων αντιγράφων που έχουν διασωθεί με τα πρωτότυπα έργα και κυρίως απόδοσής τους σε καθέναν από τους γλύπτες.

Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες και πρόσφατες μελέτες, επισημαίνει ο κ. Καλτσάς, είναι εκείνη, σύμφωνα με την οποία συγκεντρώθηκαν τα 86 υπάρχοντα αντίγραφα αμαζόνων στον κόσμο (άλλα έχουν διασωθεί ολόκληρα και άλλα μόνο κατά κάποιο τμήμα τους) και εν συνεχεία κατετάγησαν σε τρεις κύριους τύπους. Με τον τρόπο αυτόν 43 από τα αντίγραφα ανήκουν στον τύπο του Σωσικλή, ο οποίος παίρνει το όνομά του από το όνομα του αντιγραφέα του αγάλματος που είναι χαραγμένο στη βάση του καλύτερα διατηρημένου αντιγράφου. Πρόκειται γι' αυτό που βρίσκεται στο Μουσείο του Καπιτωλίου της Ρώμης και θεωρείται πιθανόν ότι είχε αντιγράψει το έργο του Πολυκλείτου.

Στον δεύτερο τύπο (Sciarra ή Lansdown, όπως λέγεται από το όνομα δύο παλαιών συλλογών) ανήκουν 26 αντίγραφα, αλλά εδώ οι επιστήμονες διαφωνούν ως προς το έργο που αντιγράφουν, καθώς άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για έργο του Πολυκλείτου και άλλοι του Κρησίλα. Για την αμαζόνα του τρίτου τύπου (του λεγομένου Mattei), που υπάρχει σε 17 αντίγραφα, πιστεύεται ότι βασίζεται στο έργο του Φειδία. Και, τέλος, μία ακόμη αμαζόνα, η λεγομένη Doria Pamfili, η οποία μοιάζει με τη Sciarra και έτσι κατατάσσεται στον ίδιο τύπο με αυτήν, είχε αποδοθεί παλαιότερα στον Φράδμωνα, χωρίς όμως πλέον να υπάρχει συμφωνία.

Τα ερείπια ενός θαύματος

Μια πόλη ελληνική, που κατά τον μύθο έχτισαν οι αμαζόνες και κατά τον Ηρόδοτο έλληνες άποικοι περί το 1000 π.X., ήταν η Εφεσος, αν και το βέβαιο, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, είναι ότι προϋπήρξε εκεί εγκατάσταση Ελλήνων από την ηπειρωτική Ελλάδα κατά τη μυκηναϊκή εποχή. Και όσο για τον μεγαλόπρεπο, μαρμάρινο ναό της, υπήρξε αποτέλεσμα της βούλησης ενός κατακτητή, του Κροίσου, βασιλιά της Λυδίας, ο οποίος στα μέσα του 5ου αιώνα π.X. είχε καταστήσει μεν τους Εφέσιους φόρου υποτελείς, ωστόσο ανέθεσε και στον μεγάλο αρχιτέκτονα της εποχής, τον Χερσίφρονα, την ανέγερσή του.

Μόνο κάποιοι κίονες αναστηλωμένοι πρόσφατα ώστε να δίνουν μια αίσθηση έστω ενός θαύματος που χάθηκε ολοσχερώς στον 4ο αιώνα μ.X., έχουν απομείνει σήμερα. Οι αμαζόνες μαζί με άλλα κατάλοιπα, που έχουν πάρει τον δρόμο της διασποράς, ταγμένες στην υπηρεσία της μεγάλης θεάς της φύσης και προστάτιδος των άγριων ζώων και των κοριτσιών, κρατούν όμως ακόμη, παρ' ότι λαβωμένες, τη θέση τους.

Δική μου υποσημείωση: Το "χάθηκε ολοσχερώς στον 4ο αιώνα μ.X." υπονοεί ότι κατέστρεψαν το ναό οι Σύριοι και Αιγύπτιοι χριστιανοί, οπαδοί της "αληθινής" θρησκείας...