Αυστηροί γλωσσικοί κανόνες και οροδοτικά «σταυροδρόμια»
Οι παραγωγικές καταλήξεις «-τής» και «-τήρας»
Την αφορμή για το άρθρο αυτό έδωσε ένα ηλ-μήνυμα του κ. Τάσου Αντωνόπουλου, σχετικά με την ορθότητα των όρων «υπολογιστής» και «εκτυπωτής», τους οποίους έχουν υιοθετήσει, πριν από μερικά χρόνια, τόσο η ΜΟΤΟ όσο και η Ομάδα ΕΛΟΤ/ΤΕ48/ΟΕ1 και οι οποίοι υπάρχουν ήδη στις βάσεις όρων INFORTERM και TELETERM. (Η χρήση των βάσεων αυτών διατίθεται ελεύθερα στο Ίντερνετ.) Το θέμα όμως εξετάζεται ευρύτερα για να δώσει απάντηση σε παρόμοιες παρατηρήσεις που μας γίνονται κατά καιρούς, σχετικά με τις καταλήξεις -τής και -τήρας, και να κάνει γνωστούς τους προβληματισμούς που διακατέχουν τις Ομάδες εκπόνησης ελληνικών όρων στο οροποιητικό έργο τους. Το υπόψη ηλ-μήνυμα έχει ως εξής:
«Συγχαρητήρια για την καλή δουλειά που έχετε κάνει, θα ήθελα όμως να επισημάνω ένα σημαντικότατο λάθος.
Ο όρος "computer" μεταφράζεται στην ελληνική "υπολογιστήρας" και όχι υπολογιστής όπως λανθασμένα έχει επικρατήσει και το υιοθετείτε και εσείς. Ομοίως ο όρος "printer" μεταφράζεται στην ελληνική "εκτυπωτήρας" και όχι εκτυπωτής όπως επίσης λανθασμένα έχει επικρατήσει.
Η κατάληξη -ΤΗΡΑΣ (-ΤΗΡΙΟ) δηλώνει το ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ή το μηχάνημα που κάνει κάποια δουλειά.
Η κατάληξη -ΤΗΣ δηλώνει τον ΑΝΘΡΩΠΟ που κάνει αυτή τη δουλειά. Ετσι έχουμε: Οδοστρω-τήρας το μηχάνημα που στρώνει τους δρόμους. Ανεμισ-τήρας το μηχάνημα που κάνει αέρα. Βρασ-τήρας το μηχάνημα που βράζει νερό. Απορροφη-τήρας το μηχάνημα που απορροφά την τσίκνα και τις οσμές στην κουζίνα. κ.ο.κ.
Αντίθετα: Θερμασ-τής ονομάζεται ο άνθρωπος που τροφοδοτούσε τα καζάνια στα ατμόπλοια. Πεταλω-τής ονομάζεται ο άνθρωπος που πεταλώνει τα άλογα. Σχεδιασ-τής ονομάζεται ο άνθρωπος που κάνει τα σχέδια σε κάποιο τεχνικό γραφείο, ενώ σχεδιασ-τήριο ονομάζεται το αντικείμενο με την βοήθεια του οποίου γίνονται τα σχέδια.
Αρα γίνεται σαφές ότι Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ο οποίος κάνει υπολογισμούς καλείται υπολογιστής, ενώ ΤΟ ΜΗΧΑΝΗΜΑ με την βοήθεια του οποίου γίνονται οι υπολογισμοί ονομάζεται υπολογιστήρας.
Εξάλλου το χρησιμοποιούμε και σαν έκφραση λέγοντας ότι "αυτός είναι ψυχρός υπολογιστής" για κάποιον που έχει σκεφτεί και υπολογίσει με ακρίβεια κάθε του βήμα και κάθε του κίνηση, και δεν κάνει τίποτα με οδηγό τη τύχη ή το συναίσθημα. Είναι σαφές ότι αναφερόμαστε σε κάποιον άνθρωπο και όχι σε κάποιον Celeron ή Pentium. ;-)
Συνεπώς με βάση τα παραπάνω θα πρέπει να αναθεωρήσετε τους όρους "υπολογιστής" και "εκτυπωτής" στους σωστούς όρους "υπολογιστήρας" και "εκτυπωτήρας" έστω και εάν βρίσκονται σε σταδιο 3 ή μεγαλύτερο και θεωρούνται οριστικοί.
Τάσος Αντωνόπουλος»
Καταρχήν, ευχαριστούμε τον κ. Αντωνόπουλο για όλες τις πληροφορίες που παραθέτει, που είναι πράγματι σημαντικές γιατί αφορούν την πλειονότητα των περιπτώσεων και είναι χρήσιμο και για τους αναγνώστες του «Ο» να τις έχουν υπόψη. Η διαφορά μας όμως έγκειται σε τούτο ακριβώς: ότι δηλαδή αφορούν την «πλειονότητα» και όχι την «ολότητα» των περιπτώσεων και ότι επομένως δεν αποτελούν «αυστηρό κανόνα» η παραβίαση του οποίου δημιουργεί σημαντικό πρόβλημα.
Όλα τα επιχειρήματα που εκθέτει ο κ. Αντωνόπουλος, και με πολύ περισσότερα παραδείγματα, έχουν απασχολήσει τις δύο προαναφερόμενες Ομάδες κατά τη συζήτηση της απόδοσης (όχι της «μετάφρασης» - οι όροι δεν μεταφράζονται) των όρων computer και printer. Η πλάστιγγα όμως έγειρε στους τότε (πριν από μια 20ετία) ήδη χρησιμοποιούμενους όρους (ηλεκτρονικός) υπολογιστής και εκτυπωτής.
Στο φύλλο αρ. 59 του «Ο» είχαμε αναλύσει τον «Κανόνα του επιτυχημένου τρόπου» που διατυπώσαμε ως εξής:
Όταν ένας τρόπος (παραγωγής, σύνθεσης, παρασύνθεσης, σύνταξης κ.ά.) έχει εφαρμοστεί στην ελληνική γλώσσα, έστω και σε μία περίπτωση, και έχει λειτουργήσει και λειτουργεί με επιτυχία (χωρίς κανένα πρόβλημα) τότε ο τρόπος αυτός είναι αποδεκτός και επιτρέπεται η χρησιμοποίησή του και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις ή συνθήκες.
Στο θέμα που εξετάζουμε υπάρχουν περισσότερες από μία περιπτώσεις της παραγωγικής κατάληξης -τήρ(ας), που λειτουργούν χωρίς κανένα πρόβλημα? τέσσερις μάλιστα από αυτές τις περιπτώσεις, που έχουμε υπόψη, αποδεικνύουν και τη διαχρονική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, αφού χρησιμοποιούνται συνεχώς από την ομηρική φάση της γλώσσας μας μέχρι σήμερα. Αναφερόμαστε στις λέξεις σωτήρ(ας), μνηστήρ(ας), κλητήρ(ας) και ολετήρ(ας) (= καταστροφέας)*). Οι λέξεις αυτές σημαίνουν σαφώς πρόσωπα που ενεργούν και τα αντίστοιχα ρήματα είναι:**) σώζω, μνάομαι ( = ζητώ γυναίκα σε γάμο), καλώ και όλλυμι (= καταστρέφω). Προφανώς οι περιπτώσεις αυτές δεν λειτουργούν ως «εξαιρέσεις» ενός κανόνα.
Ώστε, η ίδια η διαχρονική πορεία της γλώσσας μας δείχνει ότι η κατάληξη -τήρας δεν είναι αποκλειστική για όργανα ή αντικείμενα.
Από την άλλη πλευρά, ο «κανόνας» ότι η παραγωγική κατάληξη -της πρέπει να χρησιμοποιείται για πρόσωπα, είναι ακόμα πιο «χαλαρός» και μάλιστα για τις θετικές επιστήμες και ιδιαίτερα για την ηλεκτρονική όπου μεγάλο πλήθος διατάξεων, συσκευών, συντελεστών, παραμέτρων και γενικά μη εμβίων έχουν οροδοτηθεί με τη χρήση αυτής της κατάληξης. Ενδεικτικά, αναφέρουμε:
Κοινοί όροι που σημαίνουν εργαλεία ή όργανα και παράγονται από αρχαία ρήματα:
φράχτης (φράσσω), τρίφτης (τρίβω), ξύστης (ξύω), κόφτης (κόπτω), γδάρτης (εκδέρω), καταπέλτης (καταπάλλω).
Διατάξεις/συσκευές/υλικά:
αναλύτης (αναλύω), ανορθωτής (ανορθώνω), αντιστάτης (ανθίσταμαι), απαριθμητής (απαριθμώ), αποδιαμορφωτής (απόδιαμορφώνω), βομβητής (βομβώ), διαμορφωτής (διαμορφώνω), εξασθενητής (εξασθενώ), επεξεργαστής (επεξεργάζομαι), μετασχηματιστής (μετασχηματίζω), πυκνωτής (πυκνώνω), ρυθμιστής (ρυθμίζω), σελιδοποιητής (σελιδοποιώ) συμπιεστής (συμπιέζω), φορτιστής (φορτίζω), διαλύτης (διαλύω), καταλύτης (καταλύω), εκχυμωτής (εκχυμώνω).
Μαθηματικά μεγέθη:
αθροιστής (αθροίζω), αριθμητής (αριθμώ), διαιρέτης (διαιρώ, παρονομαστής (παρονομάζω), πολλαπλασιαστής (πολλαπλασιάζω) συντελεστής (συντελώ)
και πολλά άλλα.
Ώστε, δεν υπάρχει κανένα σοβαρό πρόβλημα - και ιδιαίτερα στο συγκείμενο της Πληροφορικής - με τη χρήση των όρων υπολογιστής και εκτυπωτής, που να επιβάλλει να τους αναθεωρήσουμε και να τους κάνουμε υπολογιστήρας και εκτυπωτήρας, αντίστοιχα. Είναι επιτρεπτοί όροι στο σύστημα σύνθεσης και παραγωγής της ελληνικής γλώσσας. Επιπλέον, είναι φανερό ότι αν προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε «άτεγκτα» έναν τέτοιο «κανόνα» θα προκαλέσουμε αναστάτωση τουλάχιστον στους τομείς από τους οποίους αναφέραμε παραδείγματα παραπάνω (γιατί προφανώς υπάρχουν και άλλα πολλά και από διάφορους άλλους τομείς) με αμφίβολα τα αποτελέσματα μιας τέτοιας σοβαρής παρέμβασης.
Σημειωτέον δε ότι ειδικά για τον όρο «υπολογιστήρας» έγινε ήδη προ πολλών ετών προσπάθεια καθιέρωσης χωρίς να επιτύχει.
Για την ιστορία του πράγματος, όταν ακόμα (πριν από 32 έτη) η Πληροφορική ήταν στα νηπιακά βήματά της (και δεν είχε καλά-καλά ακόμα ξεχωρίσει από την Ηλεκτρονική) και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ήταν ογκωδέστατα μηχανήματα και καταλάμβαναν το χώρο ενός μεγάλου δωματίου ο καθένας, έγιναν σθεναρές προσπάθειες υπέρ του όρου «υπολογιστήρας», πρωτοστατούντος του Προέδρου της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών (ΕΕΦ), αείμνηστου Μιχάλη Αναστασιάδη, καθηγητή της Ηλεκτρονικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δασκάλου του γράφοντος. Υπό την ΕΕΦ τότε είχε λειτουργήσει το μεταπτυχιακό σεμινάριο 300 ωρών «Κέντρον Εφαρμογών επί των Ηλεκτρονικών Υπολογιστήρων» (παρακάτω φαίνεται το πιστοποιητικό σπουδών που είχε χορηγηθεί στους πτυχιούχους φυσικούς που το παρακολούθησαν, όπου είναι εμφανής η χρήση του όρου «υπολογιστήρας»).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ - Ένας λόγος που θα δικαιολογούσε να κάνουμε αναθεώρηση του, καθιερωμένου πλέον από τη χρήση, όρου «υπολογιστής» θα ήταν για καλύτερη αντιστοιχία του όρου (εδώ λέξης) με την έννοια, δεδομένου ότι το computer δεν κάνει μόνο υπολογισμούς (λογαριασμούς, αριθμητικές πράξεις) αλλά και λογισμούς (λογικές πράξεις). Και εδώ υπάρχει μια σοβαρή πρόταση που «δεν περπατάει» όμως έναντι της ευρέως πλέον διαδεδομένης χρήσης του όρου «υπολογιστής». Είναι η εύστοχη πρόταση ενός «ανθρώπου της Ορολογίας», του καθηγητή ΕΜΠ Θεοδόση Τάσιου, ο οποίος προτείνει τον όρο «λογισμητής» (προσέξτε ότι η κατάληξη είναι -τής, αλλά θα μπορούσε να είναι και -τήρας). Σύμφωνα, όμως, με τη σχετική αρχή της Ορολογίας (Αρχή της καθιερωμένης χρήσης) χρειάζεται σοβαρή μελέτη πριν από ένα τέτοιο εγχείρημα ώστε αυτό να μη δημιουργήσει, αντί να λύσει, προβλήματα σε περίπτωση που δεν θα γίνει από όλους αποδεκτό.
Σε ό,τι αφορά τη στάση των Ομάδων Ορολογίας όταν προτείνουν νέους όρους για έννοιες των οποίων η ελληνική απόδοση δεν έχει ακόμα ευρέως παγιωθεί (και επομένως δεν δεσμεύονται από την Αρχή της καθιερωμένης χρήσης) προτείνουμε να είναι η τήρηση του «Κανόνα των -τής και -τήρας» ως εξής:
- Προκειμένου για έμβια όντα, επιλέγουμε την κατάληξη «-της», εκτός αν πρόκειται να οροδοτήσουμε τη νέα έννοια με κάποια λέξη σε «-τήρας» από αυτές που ήδη υπάρχουν ή με κάποιο σύνθετό της.
- Προκειμένου για άβια όντα (συσκευές, όργανα, μαθηματικά, φυσικά, χημικά ή άλλα επιστημονικά μεγέθη), μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιαδήποτε από τις δύο καταλήξεις. Αν όμως η λέξη με την κατάληξη «-τής» χρησιμοποιείται ήδη για πρόσωπο, επιλέγουμε για όρο τη λέξη με την κατάληξη «-τήρας»
Ως παραδείγματα μιας τέτοιας πρακτικής αναφέρουμε (πάλι από τα πεδία της Πληροφορικής και των Τηλεπικοινωνιών) τους όρους:
editor = συντακτήρας (πρόγραμμα σύνταξης εγγράφων, κτλ.)
controller = ελεγκτήρας (συσκευή, μονάδα, κύκλωμα, κτλ.)
(Επισημαίνεται ότι η απόδοση editor = διορθωτής όπως και η απόδοση editing = επεξεργασία που χρησιμοποιούνται από πολλούς είναι σαφέστατα λανθασμένες από εννοιακή άποψη).
Κλείνουμε αυτήν την ανάλυση με την επισήμανση ότι ο δρόμος της οροδοσίας δεν είναι ίσιος και ομαλός. Συχνά γίνεται ανηφορικό μονοπάτι με σταυροδρόμια όπου είναι ανάγκη να κάνουμε επιλογές όπως αυτή που εξετάσαμε. Και τότε χρειάζεται η βάσανος και η αναδίφηση μέσα στις λεξικογραφικές πηγές όπου είναι αποτυπωμένη η διαχρονική υπόσταση της ελληνικής γλώσσας για να βρεθεί η απάντηση. Αν οι κανόνες ήταν απόλυτοι και αυστηροί τα πράγματα θα ήταν πολύ πιο εύκολα. Συνήθως πίσω από ένα νέο όρο που επεξεργάζεται μια Ομάδα υπάρχει ένας μικρός ή μεγάλος προβληματισμός, μια μικρή ή μεγάλη ιστορία!
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
*) Βλέπε π.χ. Λεξικό Γ. Μπαμπινιώτη και Μείζον Ελληνικό Λεξικό, Τεγόπουλου-Φυτράκη
**) J. B. Hoffman, Ετυμολογικόν λεξικόν της αρχαίας ελληνικής, ελληνική έκδοση υπό Α. Δ. Παπανικολάου, 1994
Κώστας Βαλεοντής
