Οι «δοτικές» (λέξεις σε δοτική πτώση ή φράσεις που περιέχουν τέτοιες λέξεις) που έχουν συγκεντρωθεί στον ακόλουθο πίνακα χρησιμοποιούνται σήμερα, υπό κάποιες συνθήκες ή περιστάσεις, από πολλούς ομιλούντες την Ελληνική (κυρίως μεγάλης και μεσαίας ηλικίας, αλλά και μικρής σε όχι ευκαταφρόνητο βαθμό) τόσο, ώστε να αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία της καθομιλουμένης γλώσσας. Η «συλλογή» και καταγραφή αυτών των δοτικών - με τις κυριολεκτικές και μεταφορικές σημασίες με τις οποίες χρησιμοποιούνται, μαζί με σχετικά παραδείγματα χρήσης - έγινε με το σκοπό να ενημερωθούν τα νεότερα - ακριβώς - μέλη της ελληνικής και ελληνόφωνης κοινότητας για τη σημασία, την προέλευση και τη σωστήχρήση αυτών των στοιχείων ώστε τα μέλη αυτά να γνωρίζουνσωστά και αυτές τις μικρές - αλλά όχι ασήμαντες - πτυχές της σημερινής Ελληνικής Γλώσσας.
Κριτήριο επιλογής για την συμπερίληψη τέτοιων δοτικών στη συλλογή αποτελεί η χρήση τους - έστω και σπάνια - στον σημερινό (προφορικό ή γραπτό) ελληνικό λόγο.
Ως τώρα έχουν επισημανθεί και ενταχθεί δοτικές που υπάγονται σε μία ή περισσότερες από τις ακόλουθες κατηγορίες:
Κ1 Πολύ κοινές λέξεις ή φράσεις με αφανή ή «ξεχασμένη» δοτική πτώση (π.χ. λόγω, μέσω, απουσία).Σημείωση: Στον εμπλουτισμό της «συλλογής» των δοτικών που χρησιμοποιούνται (άλλες συχνά, άλλες πιο σπάνια, άλλες κυριολεκτικά, άλλες μεταφορικά) στη σημερινή καθομιλουμένη, συνεισέφεραν ουσιαστικά και οι ακόλουθοι φίλοι, θιασώτες του ζωντανού σημερινού ελληνικού λόγου που δεν διστάζει να χρησιμοποιεί τύπους από τον διαχρονικό πλούτο της Ελληνικής Γλώσσας: Σπύρος Βουλόδημος, Άννα Νικολάκη, Δημήτρης Παναγιωτάκος, Γιώργος Τσιάμας, Μιχάλης Καραμιχάλης, Θεόφιλος Βαμβάκος, Κατερίνα Ζερίτη, Μαριάννα Κατσογιάννου, Έλενα Μάντζαρη, Νίκος Κωνσταντακάκης, Γιώργος Ρόρρης.Κ2 Λέξεις ή φράσεις με εμφανή αρχαιοελληνική σύνταξη ή προέλευση (π.χ. αβρόχοις ποσίν, γαία πυρί μιχθήτω, ειρήσθω εν παρόδω, επί τη ευκαιρία, συν τω χρόνω, συν τοις άλλοις, εν τούτοις)
Κ3 Λέξεις ή φράσεις από την Αγία Γραφή (Παλαιά ή Καινή Διαθήκη) (π.χ. άφες αυτοίς, ειρήνη υμίν, την κεφαλήν επί πίνακι, εν χορδαίς και οργάνοις, επί ματαίω)
Κ4 Λέξεις ή φράσεις από την Θεία Λειτουργία (Κυριακή προσευχή, τροπάρια, κτλ.) (π.χ δόξα τω Θεώ, δόξα σοι ο Θεός, εν τοις ουρανοίς, θανάτω θάνατον πατήσας).
| (λέξη ή μέσα σε φράση) | Σημασία και/ή παράδειγμα χρήσης | | |
| αβρόχοις ποσί(ν) | = (με άβρεχτα πόδια), άκοπα ή χωρίς ζημιά, χωρίς να κοστίσει τίποτα Πέρασε το μάθημα αβρόχοις ποσίν. | | |
| αιτία | = λόγω, εξαιτίας Φράσεις: αιτία θανάτου, αιτία δωρεάς Του χορηγήθηκε σύνταξη αιτία θανάτου. | | |
| άμα τη αφίξει | = με την άφιξη, τη στιγμή της άφιξης Άμα τη αφίξει του Προέδρου, συνέβη το απρόοπτο. | | |
| άμα τη εμφανίσει, επί τη εμφανίσει | = με την εμφάνιση, μόλις εμφανιστεί ή μόλις εμφανίστηκε = με την εμφάνιση, μόλις το εμφανίσει (επιδείξει) κανείς Πληρωτέαι επί τη εμφανίσει (σε χαρτονομίσματα) = (δραχμές) που πρέπει να καταβληθούν με την επίδειξη (του χαρτονομίσματος). | | |
| ανάγκα | = στην ανάγκη ανάγκα και θεοί πείθονται. | | |
| αναλώμασι | = με έξοδα (του, της, των) Πήγε στο Συνέδριο αναλώμασι της Υπηρεσίας του. | | |
| ανωτέρα βία | = λόγω ανωτέρας βίας, από απροσδόκητο γεγονός (που ξεφεύγει από τον έλεγχό μας) | | |
| απουσία | = απόντος του (της, του, των) Απουσία του Γιώργου, το κουτσομπολιό εις βάρος του πήρε κι έδωσε. | | |
| αστυνομική συνοδεία | = συνοδευόμενος από αστυνομικό ή αστυνομικούς Ο υπόδικος έφτασε στην αίθουσα αστυνομική συνοδεία | | |
| άφες αυτοίς | = συγχώρησέ τους, μεταφορικά: άστους, μην τους δίνεις σημασία Πάτερ άφες αυτοίς ου γαρ οίδασι τι ποιούσι = Πατέρα συγχώρησέ τους γιατί δεν ξέρουν τι κάνουν (από το Ευαγγέλιο) | | |
| άφες ημίν τα οφειλήματα ημών | = συγχώρησέ μας τις αμαρτίες μας (Από την κυριακή προσευχή, το «πάτερ ημών») | | |
| βάσει, επι τη βάσει | = με βάση, βασιζόμενος σε, σύμφωνα με Όλα έγιναν βάσει κανονισμού. | | |
| γαία πυρί μιχθήτω | = (ας αναμειχθεί χώμα και φωτιά), ας γίνει ό,τι θέλει, ας γίνει ό,τι νά' ναι, μου (σου, του,...) είναι εντελώς αδιάφορο, αδιαφορώ (-είς, ...) πλήρως! Ας κάνεις εσύ αυτό που θέλεις, και όσο για τους άλλους γαία πυρί μιχθήτω! | | |
| γεγωνυία τη φωνή | = με πολύ δυνατή φωνή, φωνάζοντας (αρχ. γέγωνα = φωνάζω δυνατά) Απάντησε γεγωνυία τη φωνή. | | |
| γνωστόν τοις πάσι, τοις πάσι γνωστόν | = σε όλους γνωστό, πασίγνωστο (πας, παντός, παντί, πάντα, πας, πάντες, πάντων, πάσι, πάντας, πάντες) Αυτό που λες είναι γνωστόν τοις πάσι. | | |
| γυναιξί | = στις γυναίκες Γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει = Η σιωπή είναι στολίδι στις γυναίκες (Σοφοκλής). Βλέπε και: συν γυναιξί και τέκνοις | | |
| δαπάνη, δαπάναις | = με δαπάνη, με δαπάνες, με έξοδα Η διανυκτέρευση των επιβατών σε ξενοδοχείο έγινε δαπάναις της Ολυμπιακής | | |
| δημοσία | = δημοσίως Το να είσαι φοροφυγάς δεν είναι και κατόρθωμα για να το δηλώνεις δημοσία... | | |
| δημοσία δαπάνη | = με δημόσια δαπάνη, με έξοδα του δημοσίου Η κηδεία του μεγάλου ποιητή έγινε δημοσία δαπάνη | | |
| δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγω | = δικηγόρος στον Άρειο Πάγο Είναι δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγω | | |
| δόξα πατρί | = δόξα στον πατέρα (Θεό) δοξαπατρί = μέτωπο 1) Δόξα πατρί και υιώ και αγίω πνεύματι = Δόξα στον Πατέρα και στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα (από τη θεία λειτουργία) | | |
| δόξα σοι | = δόξα σε σένα 1) Δόξα σοι Κύριε δόξα σοι = Δόξα σε σένα Κύριε δόξα σε σένα | | |
| δόξα τω Θεώ | = δόξα να έχει ο Θεός Δόξα τω Θεώ είμαστε όλοι καλά. | | |
| δος ημίν σήμερον | = δώσε μας σήμερα (Από την Κυριακή προσευχή) τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον = δώσε μας το ψωμί το καθημερινό. | | |
| δυνάμει | = σύμφωνα με Ο πολίτης έχει αυτό το δικαίωμα δυνάμει του νόμου (= όπως απορρέει από την ισχύ του νόμου). | | |
| δυνάμει, εν δυνάμει | = δυνητικός, δυνητικά Κάθε πολίτης είναι (εν) δυνάμει μέλος της Ενωσης Καταναλωτών | | |
| ει χολώ παροικήσει | = αν κατοικήσεις κοντά σε χωλό (κουτσό) Εί χολώ παροικήσει και σύ υποσκάζειν μαθήσει (Αν κατοικήσεις κοντά σε κουτσό και εσύ θα μάθεις να κουτσαίνεις) - Παροιμία για την επίδραση των κακών συναναστροφών, ανάλογη με την παροιμία: Ομιλίαι κακαί φθείρουσι ήθη χρηστά | | |
| ειρήνη υμίν | = (ειρήνη σε σας, φράση του Ευαγγελίου) = σταματήστε να τσακώνεστε ή να διαφωνείτε. Παιδιά σταματήστε! Ειρήνη υμίν! | | |
| Ειρήσθω εν παρόδω | εν παρόδω = (σε πάροδο) = σε παρένθεση, παρενθετικά Ειρήσθω εν παρόδω (= ας λεχθεί παρενθετικά). | | |
| έκαστος εφ' ω ετάχθη | = Ο καθένας (εκεί όπου παρατάχθηκε) πρέπει να κάνει αυτό που ανέλαβε (ή αυτό που έχει χρέος να κάνει) - Γιώργο, απορώ πώς τα βγάζεις πέρα με ένα τέτοιο έργο. Εγώ θα τα παρατούσα αμέσως!..- Τι να κάνουμε φίλε μου, έκαστος εφ'ω ετάχθη. | | |
| ελαφρά τη καρδία | = χωρίς βάθος, χωρίς σοβαρή σκέψη, επιπόλαια Πρέπει να αντιμετωπίζεις τις καταστάσεις με περίσκεψη και όχι ελαφρά τη καρδία | | |
| ελαφρά τη συνειδήσει | = με ελαφριά τη συνείδηση, χωρίς τύψεις Τον απέλυσε έτσι απλά. Ελαφρά τη συνειδήσει. | | |
| ελέω Θεού | = με την ευσπλαχνία του Θεού, με τη χάρη του Θεού Ο βασιλιάς βασιλεύει ελέω Θεού. | | |
| ελλείψει | = με έλλειψη, λόγω έλλειψης Το έργο σταμάτησε ελλείψει κονδυλίων | | |
| εν (πλήρει) συγχύσει | = σε πλήρη σύγχυση Συνάντησα έναν Κώστα εν πλήρει συγχύσει. | | |
| εν αγαστήσυμπνοία | = με θαυμαστή συμφωνία Στο τέλος, κομματικοί φίλοι κι αντίπαλοι, εν αγαστή συμπνοία, διασκέδασαν όλοι μαζί στο καφενείο του χωριού. | | |
| εν αγνοία | = (σε άγνοια) = χωρίς γνώση Ολα έγιναν εν αγνοία μου | | |
| εν αδεία | = σε άδεια, σε περίοδο άδειας Εν αδεία, ο υπάλληλος δεν ασχολείται με υπηρεσιακά θέματα. | | |
| εν αδίκω εν δικαίω | = σε άδικο = σε δίκαιο Είμαι εν αδίκω = έχω άδικο. Είμαι εν δικαίω = έχω δίκιο Έχω τη γνώμη ότι αυτή τη φορά εσύ είσαι εν αδίκω. | | |
| εν αδυναμία | = σε αδυναμία Εν αδυναμία όλοι μας χρειαζόμαστε βοήθεια. | | |
| εν Αθήναις | = στην Αθήνα Εν Αθήναις, 20 Αυγούστου 2002 (γράφεται ακόμα από κάποιους σε επιστολές) | | |
| εν ακινησία | = σε ακινησία Η επιφάνεια της λίμνης καθρέφτιζε τον ουρανό εν πλήρει ακινησία? φύλλο δεν κουνιόταν. | | |
| εν άλλοις λόγοις εν άλλαις λέξεσι άλλοις λόγοις | = με άλλα λόγια Αυτό που έκανες αντίκειται στους κανονισμούς? εν άλλοις λόγοις, θα τιμωρηθείς για την πράξη σου. | | |
| εν αμύνη | = σε άμυνα Πυροβόλησε εν αμύνη. | | |
| εν αμφιβόλω | = σε αμφιβολία Θέτω εν αμφιβόλω τους ισχυρισμούς σου (ΑΕ: τίθεμαι ες αμφίβολον). | | |
| εν ανάγκη | = στην ανάγκη, αν χρειαστεί Κλείνουμε τώρα μια συγκεκριμένη ημερομηνία και εν ανάγκη την αλλάζουμε. | | |
| εν αναμονή | = σε αναμονή, αναμένοντας, περιμένοντας Είμαστε εν αναμονή εξελίξεων = Αναμένουμε εξελίξεις | | |
| εν ανεπαρκεία εν επαρκεία εν αφθονία | = σε ανεπάρκεια, ανεπαρκής, ανεπαρκώς = σε επάρκεια, επαρκής, επαρκώς = σε αφθονία, αφθόνως, άφθονος Υπάρχουν και πόροι που δεν είναι εν επαρκεία. Στους εν ανεπαρκεία πόρους ανήκει και το φάσμα συχνοτήτων στις ραδιοεπικοινωνίες. | | |
| εν ανέσει | = με άνεση, άνετα | | |
| εν αντιδιαστολή προς | = σε αντιδιαστολή, ζεχωρίζοντας με αντιπαράθεση, σε αντίθεση Εν αντιδιαστολή προς τον Γιώργο, ο Γιάννης είναι «αρνί». | | |
| εν αντιθέσει (προς) | = σε αντίθεση (με) Ο Γιώργος είχε αντιρρήσεις, εν αντιθέσει προς εμένα που συμφώνησα απόλυτα. | | |
| εν αντιθέσει φάσεως εν φάσει | = σε αντίθεση φάσης, με αντίθετη φάση = σε φάση, με την ίδια φάση (στην Κυματική για κύματα και στην Ηλεκτρονική για σήματα) Κατά τη συμβολή δυο καθαροτονικών ηχητικών κυμάτων έχουμε ενίσχυση όταν αυτά είναι εν φάσει και εξασθένηση όταν αυτά είναι εν αντιθέσει φάσεως. | | |
| εν απαρτία | = σε απαρτία = με αριθμό παρόντων ίσο ή μεγαλύτερο από εκείνον που απαιτείται κατ' ελάχιστον για τη λήψη έγκυρης απόφασης (σε συνέλευση ενός οργάνου) | | |
| εν απογνώσει | = σε απόγνωση, σε απελπισία, απελπισμένος Ήταν ράκος μετά την αποτυχία. Κυριολεκτικά εν απογνώσει. | | |
| εν αποδρομή | = σε αποδρομή, σε αποχώρηση, στο φευγιό, προς το τέλος Η διάγνωση του γιατρού ήταν «ίωση εν αποδρομή». | | |
| εν αποστρατεία | = σε αποστρατεία, απόστρατος Είναι στρατηγός εν αποστρατεία. | | |
| εν αποσυνθέσει | = σε αποσύνθεση Βρέθηκε ένα πτώμα εν αποσυνθέσει | | |
| εν απουσία εν τη απουσία | = κατά την απουσία Η όλη ενέργεια εξελίχθηκε εν τη απουσία μου. | | |
| εν αρμονία | = σε αρμονία, αρμονικά | | |
| εν αρχή εν τέλει, εντέλει | = στην αρχή, καταρχήν, καταρχάς Εν αρχή ην ο λόγος ... (από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο) Εν τέλει, αποδέχθηκε την ήττα του. Εντέλει, θά έρθεις ή όχι; | | |
| εν αταξία εν τάξει, εντάξει | = σε αταξία, όχι σωστά ή κανονικά = σε τάξη, σωστά, κανονικά Εγώ είμαι εντάξει. Αυτός που είναι εν αταξία είσαι εσύ. | | |
| εν αφασία | = σε αφασία, σε αδυναμία για ομιλία Ειναι εν αφασία | | |
| εν αφθονία εν επαρκεία εν ανεπαρκεία | = σε αφθονία, αφθόνως, άφθονος = σε επάρκεια, επαρκής, επαρκώς = σε ανεπάρκεια, ανεπαρκής, ανεπαρκώς Στο περιβόλι υπάρχουν φρούτα εν αφθονία. | | |
| εν αχρηστία, εν χρήσει | = σε αχρηστία = σε χρήση Η μέθοδος αυτή έχει, πλέον, περιπέσει σε αχρηστία. | | |
| εν βοή κυμάτων | = με βοή κυμάτων Εν βοή κυμάτων αποκαλύπτουν τα μυστικά οι θάλασσες. | | |
| εν βρασμώ ψυχής | = σε ψυχική ταραχή, σε σύγχυση Διέπραξε το έγκλημα εν βρασμώ ψυχής. | | |
| εν γένει | = γενικά Ο καιρός της Αττικής είναι, εν γένει, αίθριος. | | |
| εν γνώσει | = σε γνώση, γνώστης, ξέροντας, γνωρίζοντας Είμαι εν γνώσει των συνεπειών των ενεργειών μου. | | |
| εν γωνία | = στη γωνία Ράβδος εν γωνία άρα βρέχει! (= υπάρχει ένα ραβδί στη γωνία, άρα βρέχει!). (Λέγεται σε περίπτωση που λέγονται ασυναρτησίες ή παράλογοι συλλογισμοί. Ανάλογο: άρες-μάρες κουκουνάρες!) | | |
| εν δήμω | = στο δήμο, δημοσίως Τα εν οίκω μη εν δήμω = τα ενδοοικογενειακά μην τα κοινολογείς {μην τα κάνεις βούκινο}! | | |
| εν διαζεύξει | = σε διάζευξη, διαζευγμένος (-η), χωρισμένος (-η) τελώ εν διαζεύξει: είμαι διαζευγμένος, είμαι χωρισμένος Είθισται οι εν διαζεύξει κυρίες να λέγονται ζωντοχήρες!. | | |
| εν διαλύσει | = σε διάλυση, διαλελυμένος, διαλυμένος Δέκα σταγόνες από το φάρμακο εν διαλύσει σε ένα ποτήρι νερό. | | |
| εν διανοία | = στη διάνοια, στον νου, στο μυαλό Αμάρτημα εν λόγω, έργω ή διανοία. | | |
| εν διαστάσει | = σε διάσταση, σε διακοπή της συμβίωσης Το ζεύγος θα είναι εν διαστάσει ώσπου να βγει το διαζύγιο. | | |
| εν διεγέρσει εν ηρεμία | = σε διέγερση, ενεργός = σε ηρεμία, ανενεργός Ο ηλεκτρονόμος (ή ρωστήρας) είναι ρυθμιστική ηλεκτρονική διάταξη που μπορεί να είναι εν ηρεμία ή εν διεγέρσει, ανάλογα με το αν διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα ή όχι. Ηφαίστειο εν ηρεμία. | | |
| εν δικαίω εν αδίκω | = σε δίκαιο = σε άδικο Είμαι εν αδίκω = έχω άδικο. Είμαι εν δικαίω = έχω δίκιο. Το δικαστήριο θα κρίνει ποιος είναι εν δικαίω και ποιος εν αδίκω. | | |
| εν διωγμώ | = σε διωγμό, σε καταδίωξη Ευνοούνταν μόνο οι ομοϊδεάτες του? όλοι οι υπόλοιποι ήταν εν διωγμώ. | | |
| εν δράσει | = σε δράση, ενεργός Ολη η ομάδα εν δράσει! | | |
| εν δυνάμει, δυνάμει | = δυνητικός, δυνητικά Κάθε πολίτης είναι (εν) δυνάμει μέλος της Ενωσης Καταναλωτών | | |
| εν εγρηγόρσει εν υπνώσει, εν ύπνοις | = στον ξύπνο, ξυπνητά = σε ύπνωση, στον ύπνο, υπνωτισμένα Εν υπνώσει αποκαλύπτονται περισσότερα από όσα εν εγρηγόρσει | | |
| εν είδει | = με τη μορφή, σαν, ως (είδος=μορφή) Η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο εν είδει στρόβου (= σαν σβούρα) | | |
| συνεχίζεται | |||
